آیت الله جوادی آملی:قم با حرفهای کهنه و رفوشده نمی تواند تریبون جهانی داشته باشد.
حوزۀ عالمِ عادلِ عابدِ زاهد ساز،حوزۀ متحول شده است/ قم با حرفهای کهنه و رفوشده نمی تواند تریبون جهانی داشته باشد/ عقبگرد معرفتیِ حوزه «سقوط» است
گروه معارف - رجانیوز: چندی
پیش طلاب انقلابی حوزه های علمیه در راستای مطالبه گری از سران سه قوه بر
سر مسائل اقتصادی، معیشتی و عدالتی تجمعی را برگزار کردند که حسن رحیم پور
ازغدی یکی از سخنران های اصلی آن تجمع
بود. سخنان ایشان که دارای موارد مهم و صحیحی در مسئله تحول حوزه بود که
به حاشیه رفته و با انتقال اشتباه مباحث به برخی از علما و مراجع باعث موضع
گیری شدید این بزرگواران علیه رحیم پورازغدی شد. این در صورتی است که
سخنان رحیم پور از جنس سخنان مقام معظم رهبری و حضرت امام خمینی برای اصلاح
و اثبات کارآمدی حوزه ها بوده است. درفضای غبارآلودِ رسانه های دولتی که
تلاش وافر برای به محاق بردن اعتراضات بحق جریان مردمی و انقلابی دارند،
رجانیوز این فرصت را غنیمت شمرده برخلاف جهتِ برخی از شخصیت های علمی در
تقبیح حرکت مهم اجتماعیِ حوزه در سپهر سیاست و مدیریت کلان، به بازخوانی
مبانی نظری و عملی بزرگان و علما در باب «تحول در حوزه» و «نقادی نفوذ
سکولاریسم در حوزه» نماید. بحث تحول در حوزه‌های علمیه، از جمله مباحثی است
که همواره مورد توجه مراجع و فقهای نواندیش و تحول‌خواه بوده است. حضرت
آیت الله عبدالله جوادی آملی نیز از جمله علمایی هستند که از سالیان قبل
همواره بر لزوم تحول همه‌جانبه در حوزه‌های علمیه تأکید نموده‌اند.در این
نوشتار مجموعه ای از بیانات آیت الله عبدالله جوادی آملی تبدیل به سوال و
پاسخ نموده تا برای مخاطب جذابیت داشته باشد. گفتار حاضر یکی از مجموعه
نظرات ایشان در مورد مسائل مربوط به حوزه است که تقدیم حضورتان می‌گردد.[1]
سوال: حاج آقا لطفا در مورد تاریخچه تشکیل حوزه علمیه توضیحی بفرمایید.
جواب آیت الله جوادی آملی: «وقتی در صدر اسلام پس از ورود امامان (ع) به سیاست،جریان جمل،نهروان،صفین،صلح تحمیلی و کربلا پیش آمد و امکان ادامه مسوولیت سیاسی از اهل بیت (ع) سلب شد،آن ها به فکر تأسیس حوزه های علمیه افتادند و وجود مبارک امام باقر و صادق (ع) قیام کردند و حوزه علمیه ساختند و پس از تأسیس به اصحابشان فرمودند:«شَرَّقا او غَرََّبا؛مشرق بروید و مغرب بروید،علم همین جاست؛منتها عقل مردم که حجت الهی است باید این علم را شکوفا کند و باید تعاملی بین عقل و نقل باشد.
وجود مبارک امام صادق (ع) به دلیل اهمیت و ضرورت تأسیس حوزه،وقتی که شاگردان خاصش را می دید،می فرمود:« أَشْکُوا إِلَى اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَحْدَتِی وَ تَقَلْقُلِی بَیْنَ أَهْلِ اَلْمَدِینَةِ حَتَّى تَقْدَمُوا وَ أَرَاکُمْ وَ آنَسَ بِکُمْ فَلَیْتَ هَذِهِ اَلطَّاغِیَةَ أَذِنَ لِی فَأَتَّخِذَ قَصْراً فِی اَلطَّائِفِ فَسَکَنْتُهُ وَ أَسْکَنْتُکُمْ مَعِیَ...از تنهایی ام و از اندوهی که در میان اهل مدینه دارم و از این که حوزه علمیه و دانشگاه الهی من بسته شده است،به خدا شکوه می کنم! ای کاش! این طاغوت به من اجازه می داد تا در طائف که از آب و هوای خوبی برخوردار است حوزه علمیه می ساختم و شما شاگردانم را به آن جا دعوت می کردم و با علوم و اصول اسلامی آشنا می نمودم.
امام
ششم (ع) در حدیث دیگری در این باره می فرمود:«یَا لَیتَ السَّیاطَ عَلَی
رُؤوسِ اَصحابِی حَتَّی یَتَفَقَّهُوا فِی الحلَالِ وَ الحَرامِ؛ای کاش!
تازیانه بر سر اصحاب و یارانم می خورد ولی آنان حلال و حرام و علوم اسلامی
را می آموختند.»[2]
*سوال: یکی از سئوالات اصلی و مهم که «طلبۀ عصر خمینی» بیش از «طلبۀ عصر شیخ طوسی» نیازمند تأمل در آن است،هدف انتخاب راه و روش طلبگی با رعایت قواعد موجود فهم دینی است.شما «هدف از انتخاب حوزه» چه می دانید؟
جواب آیت الله جوادی آملی:«هدف اصلی ما در ورود به حوزه های علمیه ان شاءالله این باشد که شناسنامه مان را عوض کنیم،فرزند اهل بیت (ع)،فرزند علی بن ابی طالب (ع) و فرزند رسول خدا (ص) بشویم.وقتی که فرزند آن ها شدیم،از آن ها ارث می بریم و وقتی از آن ها ارث بردیم،هیچ چیزی کم نداریم. در قرآن کریم خبر داد که عیسای مسیح،مرده را زنده می کرد.[3] بله،درست است اما آیا این کار بالاتر است یا تعلیم و تربیت؟وقتی وجود مبارک پیامبر (ص) یک کافری را با اخلاق بزرگ خودش:«و اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم»[4] هدایت کرد و او بررسی کرد و بعد ایمان آورد،از آن تازه مومن پرسیدند:از پیامبر چه دیدی؟ گفت:کاری که او با من کرد به مراتب از کار عیسی (ع) بالاتر بود؛چرا که مسیح،یک مرده را زنده می کرد و بعد هم او می مرد ولی پیامبر به من حیات و زندگی ابدی بخشید که این ایمان دیگر مردنی نیست،احیای پیامبر کجا و احیای عیسی کجا؟علمای دین وارثان این منصب و مقام اند. وقتی خدا می فرماید:«یایُّهَا الَّذینَ آمَنوا استَجیبوا للهِ و لِلرَّسولِ اِذا دَعاکُم لِما یُحییکُم»[5] یعنی وقتی پیامبر شما را هدایت می کند و می خواهد شما را زنده کند تا به حیات برتر برسید از او بپذیرید.ما می خواهیم وارث این کار بشویم که مردم را هدایت و زنده کنیم. اگر کسی لذت مطالب را چشید،بقیه چیزها برای او حل است و برایش سخت نیست که با دشواری روبه رو شود.»[6] «با وقوع انقلاب اسلامی تحولات عظیمی در تمام شئون کشور رخ داد؛ خدا امام (ره) را با انبیاء محشور کند که فرمود «رعایت زمان و مکان در اجتهاد دخیل است » منظور امام این بود که بدانیم در فضای جمهوری اسلامی و ولایت فقیه به سر می‌بریم، نه عصر شیخ طوسی.
رعایت زمان و مکان در اجتهاد امری مسلم است اما متاسفانه به خوبی تبیین نشده است.اگر کسی قائل به ولایت فقیه باشد دیگر نباید نماز جمعه را چهار رکعتی بخواند، درست است که برخی کارها مخصوص به امام معصوم است، اما ولی فقیه هم در بسیاری موارد جانشین او است و می تواند احکام را به نیابت از او اجرا کند.اگر امتی در عصر امام صادق(ع) هزاران کشته بدهد و بگوید که اسلام را می خواهد، آیا باز هم می‌توان گفت که برخی احکام مربوط به زمان غیبت است؟ عصر نائب امام و ولی فقیه هم همینگونه است و نمی توان چنین حرفی در این مورد گفت.اکنون دیگر نمی توان گفت، حدود در زمان غیبت اجرا نمی شود، اگر در عصر جمهوری اسلامی هستیم باید در بهره برداری از فقه به زمان و مکان توجه کنیم. اگر یک ملت با جهاد و ایثار بخواهد اسلام را اجرا کند، آیا می توان گفت برخی احکام مربوط به عصر غیبت است و برخی را فقط در زمان امام معصوم می‌توان اجرا کرد؟ خیر اینگونه نیست، درست است که برخی مسائل فقط و فقط مربوط به امام معصوم است، اما بسیاری از مسائل هم در زمان جانشین او قابل اجرا است.
اینکه
امام گفتند زمان و مکان در اجتهاد دخیل است یعنی اینگونه نباشیم که در
زمان حال فکر کنیم و بر اساس گذشته عمل نمائیم. در دو دهه اخیر برداشت های
شخصی و غیر اصولی از فقه زیاد شده است، باید با روش علمی جلوی اختلافات
فتوا را گرفت و به جز این راه دیگری نداریم. در زمان شیخ طوسی اختلاف میان
فتاوای علمای شیعه از مذاهب مالکی، شافعی و حنفی بیشتر بود و اکنون نیز اگر
نهادی برای ساماندهی این مسائل نداشته باشیم به سرنوشت عصر شیخ طوسی
گرفتار می‌شویم. حوزه باید به تمام معارف اسلامی بصورت یکسان توجه داشته
باشد.باید آیه محکمه یعنی عقاید و سنت عادله ،یعنی اخلاق و فریضه قائمه،
یعنی فقه، بصورت مساوی ترویج شود، اگر فقه و اصول جای همه اینها را بگیرد
نتیجه اش همان می‌شود که امروز دچار آن شده‌ایم.اگر حوزه آیه محکه را به
فقه و اصول تاویل کند، دیگر نخواهد توانست علامه طباطبایی و علامه امینی
تربیت کند. حوزه بداند که همه برای فراگیری فقه و اصول خلق نشده‌اند، باید
با شناسایی استعداد های طلاب، مسیر مناسب را به آنها نشان داد تا حوزه
شکوفا شود و رسالت شورای عالی نیز همین است.در حقیقت ادله شرعیه شیعه کتاب،
سنت و عقل است و اجماع خود بخشی از سنت است و نباید در برابر سنت قرار
گیرد، حتی اگر همه مردم هم جمع شوند و ادعایی بکنند نمی توان آنرا حجت
دانست.حوزه اکنون نیازمند یک اصول قوی است تا جلوی برداشت‌های مختلف گرفته
شود و اگر این کار را نکنیم به مشکلات عصر شیخ طوسی دچار خواهیم شد.»[7]
*سوال:حاج آقا «وظیفه اصلی حوزه» چیست؟ در گذشته حوزه علمیه نجف،قم،تهران،اصفهان و... شخصیت های بزرگی تربیت نموده و هر کدام مکتب فکری تولید نموده است؛چرا امروز متوقف شده است؟آیا این مسیر الهی بسته شده است؟
جواب آیت الله جوادی آملی:«وظیفه اصلی حوزه که مزرعه دین به عهده اوست،این است که ابتدا باید مراجع،رهبران آینده،مولفان و محققان را تربیت و تأمین کند و بعد به فکر مسائل دیگر باشد.جهانگیرخان قشقایی،شاگردان فراوانی تربیت کرده است که یکی از آن ها آقای بروجردی (ره) و دیگری شیخُ مشایخنا مرحوم آقای فاضل تونی بود.آن روزی که حوزه علمیه در اصفهان بود،خروجی هایش خیلی قوی تر بود؛در بخش های حدیث،مرحوم مجلسی اول و دوم،ملا صالح مازندرانی شارح اصول کافی و امثال این ها را تربیت کرد؛در بخش های عرفان و حکمت،میرداماد،میرفندرسکی،صدرالمتألهین،شیخ بهایی و امثال این ها را تربیت کرد؛آن حوزه علمیه صدها حکیم،فقیه،محدّث و رجالی را تربیت کرده است. آن روز،حوزه علمیه به مراتب قوی تر از حوزه علمیه قم بود که الان نزدیک یک قرن است که تشکیل گریده است.اکنون حوزه علمیه قم به مراتب قوی تر و غنی تر می تواند بپروراند؛چون امکاناتش بیش تر است.ما می توانیم و هم موظّفیم که مثل این ها بشویم و مثل این ها شدن خیلی کار ندارد منتها همّت می طلبد.»[8]
«تمرکز حوزه ها به روی مسایل کلان باعث می شود که به هویت جامعه و نظام توجه خود را معطوف کنیم و از این طریق رسالت اصلی خود را ادامه دهیم. به هیچ عنوان نباید حوزه علمیه قم با این همه ظرفیت و امکانات، سر سفره دیگری بنشیند، بلکه باید محصولات و خروجی های بزرگ و مختص خود را داشته باشد. حوزه علمیه ما امروز در کنار سفره حوزه نجف نشسته است، زیرا همه ما اذعان داریم که اگر خروجی حوزه نجف را از ما بگیرند؛ دستمان خالی میماند؛ کفایه، رسایل، کتب اربعه و شرایع و شروح شرایع و ... همگی از جمله محصولات حوزه علمیه نجف هستند و ما امروز از همان کتابها استفاده می کنیم. سئوال اینجاست که چرا بعد از گذشت صدها سال هنوز ما نتوانسته ایم کتابی پرمغزتر از این کتب بنویسیم؟حقیقت امر اینجاست که بزرگان حوزه علمیه نجف، معصوم و امامزاده نبودند، بلکه همه آنها مثل ما طلبه بودند، ولی خوب درس خواندند و از همه مهمتر این که حوزه علمیه نجف، تحت یک مدیریت درست و کارآمد قرار داشت. سید مرتضی که در آن زمان مدیریت حوزه نجف را به عهده داشت با نوع مدیریت خود توانستند شاگردانی چون شیخ طوسی پرورش دهد که دو کتاب از کتب اربعه را بنویسد؛ ایشان با مکنت ارثی خود توانست به شکلی مدیریت کند که چنین خروجی بزرگی از حوزه نجف تولید شود؛ هنر بزرگ او شاگرد پروری بود. باید به یاد داشته باشیم که شاگرد پروری از رموز اصلی در موفقیت حوزه های علمیه است؛ اگر مثل سیدمرتضی شاگرد پروری کنیم، موفق خواهیم شد؛ حوزه را باید حوزویان نگاه دارند و اگر حوزه را رها کنند قطعا این روند به تضعیف حوزه منجر خواهد شد.
نباید اجازه دهیم که استعدادهای ناب حوزه بدون اینکه پرورش یابند جذب دستگاه‌های دیگر شوند. وقتی وارد فیضیه می شوم و می بینم اطلاعیه‌های جذب بخش های مختلف را نصب کرده اند، قلبا ناراحت می شوم، چون این کار نهال فروشی است و ما نباید اجازه دهیم که طلبه ای که استعداد رهبر و مرجع شدن را داراست، به این سطح راضی شود. حوزه های علمیه نخست باید پایه های اصلی و علمی خود حوزه را قوی کنند و بعد به تبیین ادامه راه جامعه بپردازند تا به این وسیله از ضعیف شدن خود جلوگیری کنند و باعث پیشبرد جامعه نیز بشوند. حوزه باید مستقل باشد و نباید معطل دولتی خاص بماند، زیرا دولتها همگی بر اساس منافع و شرایط خود تصمیم میگیرند و به همین دلیل حوزه نباید خود را تابع این تفکرات کند؛ چراکه اگر حوزه مستقل نباشد خروجی‌های حوزه نیز مستقل نخواهند بود، هویت نظام و جامعه در گرو پیوستگی و استقلال حوزه‌ها است، اگر امروز مراجع و رهبری مستقل هستند به برکت حوزه مستقل است.»[9] رسالت حوزه های علمیه، در این است که راه انبیای الهی را طی کنند. انبیای الهی دو رسالت وزین داشته و دارند که یکی به قلمرو علم و دیگری به قلمرو عمل بر می گردد؛ در بخش علم، خدای سبحان رسالت انبیای الهی را «یعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَة» تبیین کرد و رسالت انبیاء را در قلمرو عمل با «یزکّیهم» تشریح کرد. گرچه در بعضی از آیات، تعلیم قبل از تزکیه ذکر شده است، لکن در فرهنگ قرآن کریم، تعلیم مقدمه است و تزکیه مقدم.
آنجا که تزکیه مقدم شد، رعایت آن، تقدم معنوی است و آنجا که تعلیم مقدم شد رعایت آن، مقدمه بودن است. رسالت حوزه های علمیه آن است که معارف الهی را به فضلا و طلاب، منتقل و عقل عملی آنها را شکوفا کنند و همان کاری که انبیای الهی می کردند، اینها ارائه دهند. طبق بیان نورانی امیرالمومنین علیه السلام که فرمود؛ «وَ یُثیرُوا لَهُمْ دَفائِنَ الْعُقُول»، انبیای الهی آمدند تا گنجینه های عقل نظر را با تعلیم کتاب و حکمه و دفینه های عقل عمل را با یزکیهم شکوفا کنند. عالمانی موفق هستند که این دو وظیفه مهم را انجام دهند که وارثان انبیای الهی باشند. از هر عالمی ساخته نیست که در بخش نظر، متولی کتاب و حکمه باشد و در بخش عمل مسئول تزکیه باشد. آن عالمی که وارث پیامبر و جزو «العلماء ورثه الانبیاء» است و از علم الوراثه ترفیع برده است، توان این کار را دارد. در وراثت مالی، تا مورث نمیرد، مال او به وارث نمی رسد، اما در وراثت معنوی تا وارث نمیرد چیزی از مورث به او نمی رسد. عالمانی که از هوس نمرده اند و از علم الدراسة ترفیع بسته اند و از علم الوراثه سهمی نبرده اند، این گونه از علما وارثان انبیاء نیستند، بلکه آن عالمی وارث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و انبیای است که با مرگ طبیعی از جهل علمی و جهالت عملی نمی تواند بمیرد، بلکه با مرگ ارادی از جهل علمی و جهالت عملی می تواند بمیرد. آن کسی که وارث انبیاء است، غرایض هوی و هوس را زیرمجموعه عقل خود اماطه می کند و منظور از اماطه، تعدیل این قواست نه تعطیل آنها؛ بنابراین در وراثت انبیاء، تا وارث به موت ارادی نمیرد چیزی به او نخواهند داد، چه اینکه در وراثت مادی و مالی، مورث تا نمیرد چیزی به وارث نمی رسد. رسالت حوزه های علمیه در بخش های علمی همان است که انبیای الهی علیهم السلام فرمودند، گرچه قرآن کریم اصل جامع را به عنوان تعلیم کتاب و حکمه ذکر کرد، ولی تبیین آیات الهی به عهده اهل بیت علیهم السلام است. هم از وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و هم از وجود مبارک امام صادق علیه السلام رسیده است که « انَّمَا الْعِلْمُ ثَلاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ اَوْ فَریضَةٌ عادِلَةٌ اَوْ سُنَّةٌ قائِمَةٌ»، یعنی دینی که به ما گفت درس بخوانید و عالم بشوید، آن دین گفته است که چه بخوانیم.
برنامه های علمی حوزه های علمیه را آیه محکمه، فریضه عادله و سنته قائمه تشکیل داده اند که بخشی از اینها به اعتقادات و اصول دین، بخشی به فقه و حقوق و بخشی دیگر به اخلاق بر می گردد و علوم دیگر زیرمجموعه این سه عنصر هستند. اگر در یک حوزه علمیه ای عقاید و اصول دین و علوم عقلی مطرح نباشد، آیه محکمه مطرح نشده است؛ اگر در حوزه ای فقه و اخلاق و حقوق نباشد، فریضه عادله و سنت قائمه نیست. بنابراین حوزه ای کامیاب و موفق است و دفائن عقلی و علمی را می تواند شکوفا کند که این عناصر محوری را طبق رهنمود پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و امام صادق علیه السلام احیا کند. رسالت حوزه های علمیه در این است که خودخواهی و خودستایی انسان ها را به خودستانی تبدیل کند، تا انسان، خود را از خود رها کند و خدا را ببیند. اگر این محقق شد، آن وقت آن علوم با همه عناصرش شکوفاتر می شود و چنین حوزه ای وارثان علوم انبیاء تربیت می کند و وارثان انبیای الهی می توانند جامعه ای را روشن کنند و این جامعه را جزء شاگردان به نام حضرت ولی عصر ارواحنا له فداه کند که اگر آن حضرت ظهور کردند، اینها کاملا در پیشگاه آن حضرت خاضع و خاشع باشند.»[10] «باید درباره دو عنصر محوری بیش از دیگران تلاش و کوشش کنید: یکی اینکه آن دینی که به ما فرمود: «طلب العلم فریضة» به ما فرمود چه بخوانید. درست است طلب علم, فریضه است اما به صورت حصر آن طوری که مرحوم کلینی نقل کرد حضرت فرمود: «انّما العلم ثلاثه» آیه محکمه است و فریضه عادله است و سنّت قائمه با یک تفاوت مختصر. محور اصلی تدریس و تألیف و ارشاداتتان آیه محکمه باشد, فریضه عادله و سنّت قائمه. معارف اعتقادی باشد, مسائل فقهی باشد, اخلاقی باشد و حقوقی تا به دستور حضرت عمل شود چون سایر علوم و بخش‌های دیگر به همین عناصر محوری برمی‌گردد. مطلب دوم آن است که رژیم ارباب و رعیتی به هر صورت و شکلی که ارائه شود یک رژیم باطلی است، کسی ربّ دیگری نیست هر کسی در علم و عمل موفق‌تر بود خدمتگزاری‌اش نسبت به جامعه و امّت اسلامی بیشتر است. مضمون یکی از آیات سوره مبارکه آل‌عمران این است که ﴿ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ﴾ فرمود هیچ کسی از وحی الهی, از کتاب الهی, از حکمت الهی بهره نبرده که مجاز باشد مردم را به خود دعوت کند.
مردم را به خود دعوت کردن, به فکر خود دعوت کردن این همان رژیم ارباب و رعیتیِ فکری و فرهنگی است هیچ کس مجاز نیست که ﴿ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾ اگر استادی به این فکر باشد که شاگرد را به فکر خودش دعوت کند این یک رژیم ارباب و رعیتی کاذب و فاسد است اما اگر با شاگردش در این فضا فکر کنند که هر دو تابع برهان‌اند منتها استاد یک راهی را ارائه میکند که شاگرد بررسی بیشتری کند که آیا درست ادراک کرده است یا نه, این یک راه معتدلی است. عالِم ربّانی بودن به این معناست که شدیدالربط بالربّ است از یک سو, شدید الربط و شدید التربیب است به جامعه انسانی از سوی دیگر, این دو صفت اگر در کسی جمع شد آن هم جمع سالم نه جمع مکسّر این می‌شود عالم ربّانی ﴿وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ﴾ آنجا که نشئه علم است علم صائب تحصیل کنیم آنجا که نشئه تدریس است تدریس صالح ارائه کنیم, درس صالح ارائه کنیم. برای درس صالح, مطالعه دقیق لازم است یک استاد ماهر وقتی کامیاب و موفق‌تر است که چند مطالعه کند: اول مطالعه که خود کتاب را بفهمد, دوم مطالعه که تبیین کند که اگر محتاج به مقدمه بود آن را به خوبی ارزیابی کند و اگر مقدمات تدریس و تألیف و امثال ذلک را فراهم کرده است و در ذهن شریفش این را آبیاری و آبدیده کرده بعد بیان کند تا مطلب برای خودش حل نشده است آن را بازگو نکند این برکت علم در آن است که عالِم, محقّقانه علم را ارزیابی کند و منتقل کند.رژیم ارباب و رعیتی در استادی و تدریسی ممنوع است؛ یعنی هیچ استادی شاگرد را به خود دعوت نکند خود و شاگرد را به علم دعوت کند اینکه وجود مبارک پیغمبر(علیه و علی آله آلاف التحیّة و الثناء) به عنوان امین خداست در همه رشته‌های علمی و عملی برای آن است که گفت:
﴿أَدْعُوا
إِلَی اللَّهِ عَلی بَصیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی﴾ من و همراهان من,
بصیرانه مردم را به الله دعوت می‌کنیم. این آیه سوره مبارکه آل‌عمران هم
رژیم ارباب و رعیتی فکری و فرهنگی را ابطال کرده است فرمود هیچ کس حق ندارد
مردم را به خود دعوت کند ﴿ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی
مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ﴾ به این معنا که این
شدیدالربط بالربّ است و شدیدالرب و التربیب است و خوب تربیت میکند آن وقت
مظهر ربوبیّت الهی می‌شود.دروس محوری باید آیه محکمه, فریضه عادله و سنّت
قائمه باشد که طبق دستور وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم)
علم اساسی است و نحوه تدریس, نحوه تعلیم نباید بر اساس رژیم ارباب و رعیتی
باشد و مراحل کمالیِ استادی هم در رعایت آن نکاتی است که انسان بر آن نکات,
خلیفه خدا می‌پذیرد نه اومانیسم که جایگزین خدا باشد و قرآن کریم همه
اینها را یکی پس از دیگری بازگو کرده است.»[11]
*سوال: فرمودید که قم ظرفیت توانایی تربیت حکیم،فیلسوف،فقیه و رجالی بزرگ دارد.اکنون چرا حوزه به این امر مهم اقدام نکرده است؟ روحانیت و مرکز مدیریت حوزه ها چه نگاهی به وظیفه خود داشته باشند؟
جواب آیت الله جوادی آملی:«دنیا منتظر است که قم حرف تازه بیاورد نه این که حرفهای کُهنه را نو و رفو بکند و بیرون بدهد.دنیا تشنه قم است نه فرهنگ مصرفی؛تشنه تولید فرهنگ است. ما یک فقیه و مجتهد داریم و یک دلاّل داریم! نگاه کنید که الآن مشکل ما چیست؟ یک عده کشاورز میوه تولید می‌کنند و یک عده هم دلاّل میوه هستند، آن کشاورز تولید کرده و این شخصی که رشته کشاورزی ندارد دلاّل میوه است. ما فقه و اصول داریم، فلسفه و کلام داریم شیخ انصاری تولید کرده، فلان فقیه تولید کرده، اگر ما بیاییم حرفهای اینها را جابه‌جا کنیم می‌شویم دلاّل فقه، نه مبتکر.
ما هرگز به این فکر نباشیم که درس خارج را مجموع چندتا سطح بدانیم. ما دلاّل فقه نباشیم! البته این کار، کار خوبی است بهشت هم به ما می‌دهند اما این برای ما کم است مگر اینها که دلاّل میدان‌اند کار بدی می‌کنند؟ مشکلات مردم را حل می‌کنند، اما این، آن کار کشاورز را نمی‌کند. هرگز به این بسنده نکنید که حرف دیگران را منتقل کنید این مقدمه کار شماست باید به فکر تولید باشید. مهم ترین چیزی که کمر حوزه را می‌شکند این نهال‌فروشی است اگر کسی استعداد راقی دارد باید بکوشد که فقیه نام‌آور شود و یا استاد حوزه شود این حیف است که حوزه را رها کند البته هم مسئولین باید مواظب باشند.حوزه وقتی انقلابی است که بتواند مرجع علمی تعیین کند. حیف است که طلبه مستعد به اموری غیر از درس و بحث بپردازد، حوزه باید مستقل باشد یعنی در بودجه مستقل باشد دستش جلوی این و آن دراز نشود خود مردم مستقیماً اینها را اداره کنند.[12] کسی که تنها نقل کننده نظرات دیگران باشد، دلال علم است، فقیه کسی است که نظریه پرداز و صاحب نظر باشد و شما نیز باید در مقابل حمایتی که از طلاب با استعداد می کنید، به جدّ از آنها خروجی علمی بخواهید.[13]
یک وقت می گفتند:«اُطلُبُوا اللعِلمَ وَ لَو بِالصَّینِ؛ ولی الان شعار شرق و غرب این است که «اطلبوا العلم و لو بِقُم» چنان که از هفتاد کشور طلبه هست.قم باید تریبون جهانی داشته باشد و بلندگوی تریبون جهانی،قرآن است.روحانی که در حوزه تربیت می شود باید به اندازه جهان حرف بزند؛اما اگر فهمید که فقط به درد روستا،شهر و استان خودش می خورد،این از رسالت اصلی دور است.اکنون، چه بخواهیم و چه نخواهیم،شبهات با اینترنت به آسمان رفته و در اختیار همگان هست و ما مسئولیم که هر کدام یک گوشه کار را به عهده بگیریم.الان،روزانه در حوزه های علمی،ده هزار فکر بالنده و زنده اصول می خوانند و همه آن ها روی پنج یا شش خط کار می کنند؛یعنی مجموع روایاتی که در اصول ماست یک:رُفِعَ...مَا یَعلَمُمونَ؛ یک: لا ینقُضُ الیَقِینَ و یک قاعده است و بس؛همه آن ها شاید ده خط نشود،پس معلوم می شود که همین چند خط این کشش را دارد؛منتها یک فحلی مثل شیخ انصاری،مرحوم خراسانی و مرحوم نائینی می خواهد که از این ها فروع دربیاورد.
آن وقت،همان طوری که با این پنج یا شش خط،هر روز هزار فکر تغذیه می شود،با این همه آیات و روایاتی که مربوط به جهان بینی و عقاید است،چه قدر راه برای تفریع فروع باز می شود.»[14] «پیامبر اکرم(ص فرمود به دنبال علم بروید حتی اگر در چین باشد؛ امروزه می‌گویند به دنبال علم باشید حتی اگر در قم باشد و هم اکنون افرادی از هشتاد تا صد کشور جهان در حوزه علمیه قم به کسب علوم اسلامی مشغولند.زمانی در حوزه تحول به وجود می‌آید که افرادی که به ایران آمده‌اند، بفهمند ما حرفهای تازه داریم؛کسانی که از کشورهای خارجی برای کسب علم به ایران می‌آیند، در پی حرفهای ژرف و پرمعنایند، وگرنه علوم سطحی در کشورهای خودشان هم وجود دارد.شاید از نظر صنعتی ما جزء کشورهای جهان سوم باشیم، ولی از لحاظ اعتقادی و معارف باید اول باشیم.»[15] «بین عالِم و عابد تفاوت وجود دارد؛خروجی حوزه‌های علمیه باید جامعه را «روشن» کند، در‌حالی‌که هم‌اکنون خروجی حوزه‌های ما به عابد و زاهد بودن نزیک‌ترند تا به عالم بودن. قرآن که اساس دین ماست، بین علما و کسانی که می‌توانند در جامعه تاثیرگذار باشند نیز فرق می‌گذارد و می‌فرماید «لقوم یعقلون» و «لقوم یعلمون»،یعنی هر کسی نمی‌تواند در جامعه تاثیرگذار باشد بلکه این کار تنها از قومِ عالم و قومِ عادل ساخته است؛ مراد از قوم در «لقوم یعقلون» و «لقوم یعلمون»، یعنی قائم به علم و قائم به عدل بودن. حوزه‌ها، عابد و زاهد تربیت می‌کنند در‌حالی‌که قائم به عقل، نیاز جامعه را رفع و آن را اداره میکند. آن شهری که حوزه علمیه‌اش بیشترین کتاب در باب طهارت تولید کرده است، نباید کوچه‌ها و خیابان‌های آلوده و کثیف داشته باشد، خروجی حوزه‌ها باید در جامعه تأثیر بگذارد، آن را به حرکت وا دارد و جامعه را از سکون خارج کند، چرا که قرآن کریم اصلاح جامعه را مدنظر دارد و قائم به عقل و قائم به عدل بودن را از ما می‌خواهد و جامعه نیز این انتظار را از حوزه‌ها دارد.
جامعه
به برکت انقلاب اسلامی آمادگی پذیرش معارف دین و اهل‌بیت(ع) را دارد،
حوزه‌های ما باید با تکیه بر نورانیت قرآن و اهل‌بیت(ع) که هرگز از یکدیگر
جدا نخواهند شد، بتواند قائم به علم و عقل باشد، و اساس علوم حوزوی نیز
علومی است که باید در متن زندگی مردم حضور داشته باشد، اگر حوزه پاسخگوی
نیازهای جامعه نباشد بین حوزه و جامعه و بازار، فاصله ایجاد خواهد شد، لذا
لازم است حوزه سؤالات و نیازهای جامعه و بازار را شناسایی و برای آنها
راه‌حل‌های مختلف ارائه کند. الگوی ما در جامعه اسلامی حکومت حضرت امیر(ع)
است که با تازیانه در بازار حاضر می‌شد و هشدار می‌داد تا بازار از
آسیب‌هایی مانند احتکار، گرانفروشی و ربا محفوظ بماند. حضرت می‌فرماید
کشوری که آب و خاک دارد در عین حال باز محتاج بیگانه است، از رحمت خدا دور
است. قرآن یک کتاب علمی و بیانات آن حکیمانه است لذا به کسی که مال ندارد
نمی‌گوید فاقد، بلکه می‌گوید فقیر؛ یعنی کسی که ستون فقراتش شکسته است، این
شخص دیگر توان ایستادن و ایستادگی ندارد. خداوند انسان را کریم خلق کرده
است؛ فقر، انسان را چاپلوس میکند، لذا می‌فرماید وقتی دیدید که دارید تملق
می‌کنید، به سوی خدا برگردید و با خدا معامله کنید. باید جلوی دلالی،
گرانفروشی، احتکار، ربا و گرانی کاذب محصولات ناشی از افزایش تقاضا را
گرفت، مردم اقتصاد اسلامی می‌خواهند و آن را با همه وجود می‌پذیرند.»[16]
«قرآن کریم یک وقت می‌فرماید: ﴿لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ﴾، ﴿لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ﴾، تفکر کنید، تعلّم و تعقّل کنید، اینها نعمت‌های خوبی است؛ در این موارد فرمود ما آنجایی که می‌گوییم، ﴿لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ﴾، ﴿لَعَلهمْ یَعْلَمُونَ﴾، این از آن جهت است که انسان مشکل داخلی خودش را حلّ کند؛ اما اگر بخواهد تحوّلی در جامعه پیدا بشود و مردم اصلاح بشوند، این با ﴿لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ﴾ و ﴿لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ﴾ است. تاکید قرآن این است که کار از علما و عقلا ساخته نیست، علما فقط در حوزه‌ها جمع می‌شوند درسشان را می‌گویند دو بار، سه بار، چهار بار این اصول و فقه را می‌گویند و تمام می‌شود. عده‌ای را هم تربیت می‌کنند؛ این کار مقطعی است، کار از عقلا هم ساخته نیست. بلکه جامعه را قائمان بالعلم اداره می‌کنند. قوم عالم یا قوم عاقل؛ نظیر قوم عاد و ثمود نیست، ما روی کره زمین نداریم که این قوم، قوم عالم باشند، این قوم، قوم عاقل باشند! بلکه این قوم یعنی قیام؛ اگر کسی قائم «بالعلم» بود قائم «بالعقل» بود مثل امام [رحمة الله علیه]، جامعه را اصلاح میکند. همچنین وجود مبارک حضرت [عجل الله تعالی فرجه الشریف]هم که می‌آید، «بما أنه علیمٌ» نیست «بما أنه قائم بالعقل و العدل» جهان را اصلاح میکند.
اگر
جامعه بخواهد اصلاح بشود با حوزه و درس و بحث حوزه، که مقطعی است حاصل نمی
شود؛ آن تحوّل عظیم که بتواند جلوی اعتیاد را بگیرد، جلوی بی‌ازدواجی را
بگیرد، جلوی ازدواج سفید را بگیرد، جلوی شدت طلاق را بگیرد، جلوی گرانی را
بگیرد، و مدینه فاضله شکل بگیرد، برای ﴿لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ﴾ است،
﴿لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ﴾ است. اگر کسی «قائم بالعقل» و «قائم بالعلم» بود،
آن وقت می تواند کشورش را اصلاح میکند. متأسفانه ما به زهد و عبادت
نزدیک‌تر هستیم تا به علم و عقل. زاهد و عابد مشکل خودشان را حلّ می‌کنند،
علم ما هم تقریباً دارد مشکل خودمان را حلّ میکند، ما عالم هستیم ما عاقل
هستیم نه «قائم بالعقل»، «قائم بالعلم». وجود مبارک امام زمان(عج) قائم به
عقل و عدل است؛اگر وجود مبارک حضرت ظهور کند «بما أنه علیمٌ، بما أنه
عاقلٌ»، او «قائم بالعقل» است، «قائم بالعدل» است که جهان را اصلاح
میکند.»[17]
«طلاب و روحانیون باید آسیب های دینی در جامعه را شناسایی و آنها را برطرف
کنند؛این جامعه آسیب دیده محتاج به روحانی و طلبه است و دین مردم در دست
شماست زیرا مردم به امام معصوم دسترسی ندارند و شما باید آسیب‌های دینی
مردم را برطرف کنید. و لذا طلاب باید قدر حضور خود را در حوزه بدانند زیرا
خیلی‌ها خواستند بیایند در حوزه ولی شرایط برای آنان فراهم نشد و خیلی‌ها
آمدند و ادامه ندادند.»[18]
*سوال:لطفا قرائت و برداشت خود از «تحول در حوزه» بیان نمایید.آیا مشکلات اقتصادی طلاب فرصتی برای تحول بنیادین به حوزه ها را می دهد؟ حقیر معتقدم که مسئله اقتصادی طلاب عامل مهمی در محقق نشدن طرح «تحول در حوزه» بوده است.
جواب آیت الله جوادی آملی:« تحول حوزه شامل دو بخش محتوا و روش است.منظور از محتوا و روش همان محتوا و روش علمی است، اما اداره پرونده‌ها، شهریه‌ها، کیفیت رفع نیازها و نیازمندی‌های حوزه، راه خاص خودش را دارد و آن هم باید از نظر محتوا و روش بحث شود. عمدۀ تحول و شکوفایی حوزه در بخش محتوا و روش بوده است؛ علوم حوزوی باید بخشی از آن به علوم محکمه برگردد، یعنی اعتقادات، حکمت، کلام، شیعه شناسی، علم و حدیث و مانند آن که آیه محکمه وابسته به زیربنای اعتقادی است. بخشی از حوزه باید به فقه و بخشی هم به اخلاق و حقوق بپردازد؛ اگر آیۀ محکمه و سنت قائمه را تنها به فقه و اصول معنا کنیم، نتیجه خاصی نخواهیم گرفت، باید حوزه در سه عنصر محوری «آیه محکمه»، «فریضه قائمه» و «سنت عامله» برنامه محتوایی داشته باشد. خطر بسیار به بخش روش است، بنابر این باید در اصول و منطق، در حد اعلا مجتهد داشته باشیم؛ زیرا روش بهره برداری از قرآن و روایت را اصول مشخص میکند و کیفیت سازماندهی این روش را منطق بیان میکند. ما در حال حاضر در دالان انتقالی از سنت به شکوفایی قرار داریم، عده‌ای در این دو دهه به عنوان اصلاح طلب، قرائت مختلف، قبض و بسط و مانند آن را از قرآن و روایات برداشت کردند. برخی قرآن را محصول فکر موحدانه رسول اکرم(ص) می‌دانند، برخی قرآن را محصول فهم هستی شناسی رسول گرامی و برخی معانی قرآن را ساخته خدا و الفاظش را از خود پیامبر می‌دانند و گروهی قرآن را مخلوق بنده می‌دانند و به جهت اتحاد بنده و خالق، آن را حرف خدا می‌دانند. حوزه اگر «آیه محکمه»، «فریضه قائمه» و «سنت عامله» را به فقه و اصول معنا کرد، دستش خالی می ماند و تربیت اساتیدی چون علامه طباطبایی و علامه امینی ممکن نخواهد بود. باید بخش محتوای حوزه، پایه محکمه‌ای داشته باشد، و دارای متخصصان خوب محکمه، قائمه و عامله باشد؛ زیرا همه طلاب تنها برای فقه و اصول نباید تربیت شوند. در گذشته، طلاب در تمام رشته‌ها، قرآن، رمل، حدیث و... متخصص بودند، ولی اکنون با توجه به برنامه مرکز مدیریت حوزه علمیه، طلاب تنها به مباحث فقه و اصول می‌پردازند. مدیریت و شورای عالی حوزه باید همه استعدادها را شناسایی کنند و به برنامه‌ریزی در بخش محتوایی و روشی بپردازد. برداشت و قرائت ما این است که اگر ما سامان و سازمانی اساسی حجت مدار نداشته باشیم، به سرنوشت تلخ عصر شیخ طوسی مبتلا می‌شویم. مرحوم شیخ طوسی، چون زیر نظر سید مرتضی تربیت شد، فردی چنین شاخص شد؛ زیرا سید مرتضی مدیر خوبی بود که پس از برادرش شیخ رضی، بخش وسیعی از حوزه ها را به عهده گرفت و با امکانات مالی که در دست داشت، روستایی را وقف خرید کتاب طلاب حوزه علمیه نجف کرد. زمانی که سید مرتضی ریاست و زعامت حوزه علمیه نجف را داشت، استعدادها را شناسایی کرد، نبوغ را ارزیابی کرد و به طلبه‌ای ماهی دوازده دینار و به دیگری هشت دینار داد؛ دیگر طلاب را نگذاشت در تعطیلی ها به منبر بروند و فراغتی برای آنها نبود، ضعف مالی هم نداشتند. هرکسی نمی‌تواند مجتهد شود؛شورای عالی حوزه وظیفه دارد، استعدادها را شناسایی کند و بداند اگر سیدمرتضی ماهی دوازده دینار شهریه نمی‌داد، چنین افرادی تربیت نمی‌شدند و اگر مدیریت سیدمرتضی نبود، ابن برّاج و شیخ طوسی تربیت نشده بود.»[19]
«
قبلا در حوزه تولید علم بود، اما سالهاست تولید علم متوقف شده است؛سه طلبه
در حوزه همین درس‌ها را خوانده بودند؛ یکی "الغدیر" نوشت برای ولایت،
دیگری "مستمسک عروه الوثقی" که یک کتاب قوی و غنی فقهی است نگاشت و یکی هم
"المیزان" برای قرآن نوشت، اما متاسفانه این روزها تا طلبه می‌خواهد رشد
کند و طلبگی در وجودش ریشه بدواند جذب نهادی می‌شود؛ طلبه مستعد بین خود و
خدا مسئول است نباید پایش را از حوزه بیرون بگذارد باید بماند تا زعیم حوزه
شود.»[20]
«سید مرتضی در حوزه علمی نجف، شاگردانی تربیت کرد که در علوم عقلی، تفسیر،
فقه و حقوق سرآمد بودند؛ سلار، شیخ طوسی، قاضی عبدالجبار، حلبی و بزرگان
دیگر، کسانی بودند که جزو فارغ التحصیلان حوزه علمیه نجف بودند و در این
میان سلار از نامدارترین شاگردان سید مرتضی است.خروجی حوزه های علمیه مکه و
مدینه با خروجی های حوزه های علمیه نجف قابل قیاس نیست، تاکید کرد: اگر
کسی بگوید که جهان تشیع و حوزه های علمیه شیعه نشین وامدار حوزه نجف است
اغراق نکرده است، کتب اربعه، کتاب های محقق و علامه خروجی حوزه های علمیه
نجف است. همه این ها در سایه عقلانیت و مدیریت سید مرتضی است. با توجه به
رواج بحث های کلامی پس از غیبت امام عصر(عج)، قاضی عبدالجبارمعتزلی، کتابی
تالیف کرد که بخش پایانی آن را به نقد بحث امامت اختصاص داد؛ پس از آن
سیدمرتضی، «الشافی در امامه» رادر پاسخ به قاضی عبدالجبار تالیف کرد؛ پس از
انتشار این پاسخ ها، یکی از شاگردان عبدالجبارشبهاتی وارد کرد که به زعم
خود شفای شیخ مرتضی را زیر سوال برد، در این زمان سید مرتضی به شیخ سلار
دستور می دهد شما پاسخ این نقض را بدهید.»[21]
*سوال: مشکل شناسی و موانع تحول در حوزه تک عاملی نیست،اما اهل علم نیز متاسفانه به رفع موانع تحول نمی پردازند.معتقدیم که اگر حوزه به سمت تحول برنامه ریزی نکند،با رنج تاریخی عزلت نشینی جواب خواهد گرفت. حوزه حتی در تربیت اساتید اخلاق موفق نبوده است تا جایی که آیت الله مصباح یزدی در این زمینه هشدار داده اند.متون درسی حوزه مقدس است که نمی توان آن را نقد نمود؟ لطفا نظرتان بفرمایید.
جواب آیت الله جوادی آملی:«دین به ما گفته است که فراگیری علم لازم است اگر بخواهیم جاهلیت را به عقلانیت تبدیل کنیم، تنها راهش فرهنگ و علم است، لذا فراگیری علم را واجب کرده است. بعضی از علوم واجب عینی است و بعضی‌ها واجب کفایی؛ این دین برای اینکه ثابت کند می‌شود جاهلیت را به عقلانیت تبدیل کرد و راهش هم علم است کلی‌گویی نگفته است. لذا همانطور که گفتند باید به دنبال علم بروید، گفتند که چه چیزی هم باید بخوانید. هم از وجود مبارک پیغمبر(ص) هم از وجود مبارک امام صادق(ع) رسید «انما العلم ثلاثة آیة محکمة فریضة عادلة و سنّة قائمة» آیه محکمه برمی‌گردد به اصول دین, آن دو یکی برمی‌گردد به فقه و لوازم فقه، یکی هم برمی‌گردد به اخلاق و حقوق. آنچه مشکل حوزه‌های فعلی ماست این است که ما هر سه را در فقه و اصول خلاصه کردیم در حالی که آن کسی که گفت: «طلب العلم فریضة» اوّلین انّمایش علوم عقلی و استدلالی است،گفت: «انما العلم ثلاثة آیةٌ محکمة».
ما خیال می‌کنیم اخلاق با سفارش حل می‌شود اخلاق علم است و غیر از موعظه است؛ بخشی از مسائل دقیق اخلاقی هم از فقه و اصول, علمی‌تر و قوی‌تر و غنی‌تر است چطور می‌شود انسان یک مسئله را می‌داند و عمل نمی‌کند؟! چطور می‌شود ما عالِم بی‌عمل داریم؟! یقین دارد قرآن این را گفته, خودش هم درسش را داده ولی باز از منبر پایین می‌آید و به نامحرم نگاه میکند مشکلش چیست؟ ما چرا عالِم بی‌عمل داریم؟ برای اینکه اخلاق نیست تا ما ندانیم و نشناسیم نفس را که «النفس ما هی؟» تا شئون نفس را نشناسیم, مشکل حل نخواهد شد. مگر این موارد با موعظه حل می‌شود؟! این شخص را اخلاق تربیت میکند نه موعظه, اخلاق هم یک جان کَندن علمی می‌خواهد.»[22]
«عظمت آخوند خراسانی ایجاب می کند که حوزه مقدسه علمیه، تجلیلی را برای ایشان برگزار کند.آخوند خراسانی به گردن حوزه حق دارد، بسیاری از علما و مراجع را تربیت کرد.آخوند خراسانی اصول قابل عرضه کرد، نه تقریب قابل تدریس است نه حاشیه پردازی اما آخوند خراسانی درس یک متن جامع را به حوزه تقدیم کرد. مرحوم علامه سمنانی مازندرانی، فرمودند مرحوم آخوند خراسانی که خواست کفایه را تدوین کند، تقریرات مرا گرفت و به صورت کتاب درسی درآورد، چون تقریر نویسی مشکل حوزه را حل نمی کند باید یک کتاب قابل عرضه باشد و این کار را آخوند خراسانی در بخش پایانی عمر مبارکشان انجام دادند. اصول مواد فقهی و حقوقی را از مبانی می گیرد، مبانی را از منابع می گیرد، منابع مقول حوزوی کتاب است و سنت است و عقل است و اجماع و چون بخش وسیعی از این از اهل سنت به شیعه رسید اجماع خود را در مسیر سنت بیجا جا زد.اجماعی که بیجا بر صدر نشسته است باید به زیر آورد؛اجماع در ردیف خبر است نه سنت، سنت منبع اصیل ماست مثل قرآن، اما اجماع هیچ سهمی از منبع بودن ندارد او کاشف اهل منبع است یا دخول معصوم را ما کشف می کنیم یا رضای معصوم را کشف می کنیم، ما مبانی استنباط را از عقل و سنت و کتاب می گیریم. سنت یا با خبر کشف می شود یا با شهرت یا با اجماع و آن خبر یا واحد است یا متواتر، آنکه اجماع را مستقل حجت می داند معتقد است اگر عالمان دینی بر یک امری اتفاق کردند در ردیف سنت و کتاب است، نمی داند خطرش کجاست، ما هم بدون زنگ خطر این را صدر نشین قرار دادیم.
مرحوم آخوند اگر اصولی حرف می زند اصولی فکر می کند، فرق آخوند با دیگران است که دیگران عقلی حرف می زنند اما نقلی فکر می کنند. باید نقشه جامع فلسفه و منطق را طرح کنیم که روشن شود نه اصول بیجا رفته و نه آخوند خلط کرده است. فقه، اخلاق و حقوق ما با باید و نباید همراه است؛ عقل حجت خداست، اگر چیزی را با عقل فهمید حجت شرعی می شود و نمی شود مخالف آن عمل کرد، اما بسیاری از ما اسلامی حرف می زنیم و قارونی عمل می کنیم.ما در نظام پربرکتی هستیم که تاکنون چنین نظامی نداشتیم، این نظام یک فقه حکومتی هم می خواهد که روشن کند اکثریت یعنی چه، شورای ملی چیست و منطقه ممنوعه شورا کجاست.» [23]
«قرآن معادلی غیر از عترت طاهرین ندارد، البته عترت، معادل قرآن است و نه روایت، فرموده‌اند هر چه از ما نقل شده، بر قرآن عرضه کنید، زیرا دروغ گفتن به نام قرآن ممکن نیست، ولی به نام ائمه دروغ جعل می‌کنند.علاوه‌بر عرضه روایات فقهی، اخلاقی و حقوقی بر قرآن، حتی روایات تفسیری ذیل آیات نیز باید بر قرآن عرضه شود. اولین حرف را در حوزه باید قرآن بزند، البته اگر کسی در محضر امام و یا به منزله محضر امام باشد، یعنی روایتی را ببیند که سند قطعی، جهت صدور نیز قطعی و دلالت آن تام است، نیازی به عرضه بر قرآن نیست. البته بسیاری از روایات قطعی نیست، لذا باید به قرآن عرضه شود، اولین رسالت استادان حوزه، قرآن‌محوری است، به خصوص در شرایط کنونی که دشمنان نیز فعالیت زیادی دارند.
آمده‌اند
مسیح را به عنوان یک دانشور الهی معرفی کرده و انجیل فعلی که هیچ ارتباطی
با مسیح ندارد را به او نسبت داده‌اند و در ادامه نیز گفته‌اند، محمدیت نیز
مانند مسیحیت و قرآن همانند انجیل است. تکلم مسیح، معجزه است و نه کلام او
؛ کلامی که احدی توان آوردن مانند آن را ندارد، قرآن است ولی اسلام ناب را
همانند مسیحیت مسخ شده قرار می‌دهند و می‌گویند قرآن کتابی است که نباید
به خدا اسناد داد و پیامبر(ص) از سوی خدا مبعوث نشده است. شما روحانیون
نایبان امام هستید و اولین کار شما تفسیر قرآن و عرضه هر روایت و درایت بر
قرآن است، وگرنه نباید توقع کنیم دانشجویان ما در دانشگاه، شبهات را بشنوند
و در امان بمانند.قرآن مانند باران نیست که از آسمان ریخته شده باشد، بلکه
مانند طناب، آویخته شده است و بالای آن نیز به عرش الهی و علی حکیم وصل
است و در آنجا قرآن، زبانش عربی و عبری و تازی و فارسی نیست، ولی آن چه که
در دست بشر است به زبان عربی است. برای هدایت جامعه، منبع، قرآن کریم است
که حبل آویخته از آسمان است، بنابراین قرآن محوری باید کار اصلی حوزه باشد.
فقه و اصول خیلی با قرآن مرتبط نیست و نمی‌توان به درجات بالای علمی در
حوزه رسید، بدون اینکه به قرآن مراجعه کرده باشید، بنابراین باید
قرآن‌محوری در میان حوزویان وجود داشته باشد؛ امروز بار قرآن در حوزه بر
روی دوش استادان تفسیر و علوم قرآنی است و اولین بحث و درس باید قرآن باشد.
نگذارید المیزان تنها بماند؛ اگر علامه بود یک المیزان دیگر برای ما
می‌نوشت و اکنون این کار بر عهده ما است و نگوییم سخنان، گفته شده است زیرا
قرآن بی پایان است.»[24]
*سوال: جناب آقای جوادی آیا فقه توانایی هدایت و راهبری جامعه را دارد؟ مجدد از خدمت جنابعالی می پرسم که آیا متون حوزوی چون اصول و...مقدس و نقدناپذیرند؟
جواب آیت الله جوادی آملی:«فقه، مرهون اصول قوی است، اصول جامع است، می‌تواند فقه جامع الاطراف را یاری کند؛ اگر اصول قوی و غنی نداشته باشیم فقه نیز آن توانایی را ندارد.اصول یک سلسله منابعی را معرفی میکند که بخشی از آنها نظام مند و برخی نیز فاقد نظام علمی هستند؛ بخشی از این اصول، ظاهراً از اهل سنت آمده است. منبع اصول، کتاب، سنت، عقل و اجماع نیست و این سخن پایگاه علمی ندارد؛ ما باید معرفت شناسی را از هستی شناسی تفکیک کنیم تا مشخص شود چه چیزی از منبع معرفت شناسی و چه چیزی از منبع هستی شناسی است. ذات اقدس الهی که خالق کل است برای تربیت انسان، قانون وضع کرده است؛ قانونی که برای پرورش انسان تدوین شده همان دین است؛ دین به عنوان مجموعه عقاید اخلاقی، حقوقی و فقهی از طرف ذات اقدس الهی برای پرورش انسان نائل شده است. تنها کسی که قانون را وضع میکند خدای سبحان است، قبول این دین که تدین و ایمان است، وظیفه بشر است و این مجموعه، دستگاه شریعت نام دارد؛ نمی‌توان گفت این مطلب شرعی یا عقلی است، چراکه شرع مقابل برنمی دارد؛ شرع سلسله احکام عقایدی، اخلاقی، فقهی و حقوقی است که مقنن آن خداوند است.
هنگامی که گفته می‌شود مطلب، عقلی یا شرعی است، این مسئله خلط بین هستی شناسی و معرفت شناسی می‌باشد؛ چرا که جایگاه عقل در قبال شرع نیست؛ شرع به معنای دین است که مقابل ندارد و مدون این دین که خداوند است نیز مقابل ندارد. ما به هیچ وجه دسترسی به دین الهی نداریم و فقط انبیا و معصومین (ع) هستند که متوجه می‌شوند خدای سبحان چه فرموده است.تنها راهی که بشر دارد تا متوجه شود ذات اقدس الهی چه گفته است از طریق وحی است؛ تنها راه کشف منبع معرفتی وحی است، چراکه کسی ارتباط مستقیم با ذات اقدس الهی غیر از انبیا و معصومین ندارند. همان گونه که شریعت مقابل ندارند، وحی نیز که شریعت شناسی است مقابل ندارد. عقل و نقل کمک می‌کنند تا درک کنیم انبیا چه فرموده‌اند، بین ما و ذات اقدس الهی رابطه ای نیست که بگوییم خدا این چنین گفت؛ بعد از اینکه خداوند پیام‌ها را از طریق فرشته‌ها ابلاغ کردند، در این هنگام با شواهد عقلی و نقلی می‌توان متوجه شد انبیا و معصومین (ع) چه چیزی را از سوی خداوند بیان کرده‌اند. کشف از شریعت و آن چه که معصوم (ع) فرموده است گاهی با عقل و گاهی با نقل است؛ عقل در معرفت شناسی دخیل است؛ اما مقنن و قانون گذار نیست؛ پیش از اینکه عقل و عاقل بیاید و از دنیا برود، هستی بوده است.
عقل سراج و شرع صراط است، تصریح کرد: هرجایی که چراغ مشاهده کرد، به حساب شرع است و هرجایی که مشاهده نکرد، غافل است؛ صراطی که معصومین (ع) تبیین کرده‌اند، یک مهندس دارد که خداوند می‌باشد و اولین کسی که صراط را کشف میکند وحی معصومانه است و بعد عقل و نقل می‌فهمند دین چیست و انبیا چه فرموده‌اند. اصول برای این است که ثابت کند منبع معرفت شناسی دین چیست،کلام نیز برای آن است که ثابت کند منبع هستی شناسی دین چیست؛ اصول می‌گوید ما چه راهی داریم که بفهمیم وحی برای ما چه آورده است.نقل و عقل قانون گذار و مهندس راه نیستند و صرفاً چراغی برای شناسایی صراط مستقیم می‌باشند، منبع هستی شناسی کتاب و سنت؛ و منبع معرفت شناسی عقل و نقل است. راه را ذات اقدس الهی ترسیم کرده است و معصومین صراط را با قول و فعل و تقریر به ما نشان می‌دهند، آنچه را که معصوم (ع) می‌گوید راه است؛ اما چه و کجا فرموده را باید با عقل و نقل متوجه شویم؛ عقل و نقل صراط ساز نیستند و فقط چراغ هستند و از چراغ هیچ کاری ساخته نیست. برخی‌ها باید در اصول تحول ایجاد می‌کردند؛ روایات فراوانی که ندارند و درب محور اصلی روایات را که قرآن ناطق بود نیز بستند و با تقدیم سقیفه بر غدیر، این راه را هم مسدود کردند. برای بعضی‌ها، اصول قهرا کتاب و برخی از روایات شد و به همین دلیل ناچار شدند به جستجوی منبع هستی شناسی بپردازند که منبع هستی شناسی آنها مسئله اجماع شده است و آن را در ردیف کتاب و سنت قرار می‌دهند در حالی که اجماع را باید زیرمجموعه سنت قرار داد. اجماع؛ وحی و حجت نیست،در یک ردیف قرار دادن اجماع و سنت، افول قول معصوم را به همراه دارد. اصل دین که پذیرفته شد، منبع هستی شناسی اصول کتاب و سنت است و کاشف از آن عقل یا نقل است؛ نقل بر اساس شهرت و خبر و اجماع است؛ در اصول نمی‌توان گفت منبع ما در اصول فقه؛ کتاب و سنت و اجماع و عقل است؛ چرا که عقل صرفاً چراغ است؛ اجماع نیز بر فرض حجیت چراغی بیش نیست و زیرمجموعه سنت است؛ آنها از آنجا که دست خالی بودند به اجماع تاکید کردند. آنها چگونه اجماع را منبع دین دانستند و در ردیف سنت قرار دادند؟ عقل، مبادی عقلی، حجیت عقلی و شعاع عقل باید مشخص شود؛ گوش اجماع را باید کشید و به پایین آورد و عقل را باید جایگزینش کرد؛ اگر اجماع پایین بیاید و عقل جایگزین اجماع شود، چون در اصول از عقل تعبیر به قطع می‌شود، اصول جایگاه اصلی خود را پیدا میکند.این فقه توانای جهانی، اصول توانمند جهانی می‌طلبد که بدون عقل و وحی شناسی نخواهد بود.فقه ما زمانی پیشرفت میکند که فقه مقارن داشته باشد، نباید فقه معصوم و غیرمعصوم با یکدیگر قیاس شوند.
پیشنهاد
می‌کنم چندتن از اعضای انجمن اصول فقه، کتاب «مختصر المستصقی» را بررسی و
نقص و عیبش را با اصول اهل بیتی (ع) نقد کنند.قدرتی که در اصول امامیه است،
عقل را بالا می‌برد و اجماع را پایین می‌کشد. فقه به تنهایی پاسخگو نیست و
برای ارتقای فقه باید اصول را تقویت کرد.»[25]
*سوال:حاج آقا خوانشِ از جایگاه معنوی و اخلاقی روحانیت چطور باید باشد؟
جواب آیت الله جوادی آملی:«همه شما و همه ما باید شاکر باشیم که در کنار سفره علم الهی نشسته‌ایم، بهترین راه برای تقرّب به خدا علم دینی است، علمی که فرّاشان این علم فرشتگان الهی‌اند. همه محدّثان این روایت شریف را نقل کرده اند که جناح و بال فرشته‌ها را خدا در سوره فاطر مشخص کرد، فرمود فرشتگان دارای بال‌های متعدّد که هر کدام مسئولیتی دارد، هستند که بخشی از آنها مسئولیتشان فرّاشی حوزه‌های علمیه است. اگر فرشته‌ها این مسئولیت را دارند که پَرها را پهن کنند معلوم می‌شود که چندتا برنامه در این پر پهن کردن هست، اولاً آموختن تواضع؛ که عالمان، متواضع باشند، این اوّلین وظیفه است، چه اینکه به ذات مقدس رسول گرامی(ص) دستور داده شد ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ﴾ تو که قدرت پرواز داری حتی تا به معراج، از جامعه پر نکش ، این پر را پهن کن ،مؤمنان را زیر بال و پرت پرورش بده، آئین پرواز یاد بده تا آنها هم پر بکشند این خاصیت دستور رسالت است.
از همان دوران طلبگی به ما گفتند پر پیدا کردن، پرواز کردن، عده‌ای را زیر بال و پر خود گرفتن، این رسالت اصلی حوزه‌هاست و آنکه نتواند پر در بیاورد جای دیگران را تنگ کرده است؛ آن معمّمی که بعد از پر در آوردن ، نفهمد که باید پرواز کند جای دیگران را تنگ کرده است، آن عالمی که نداند قدرت پرواز دارد و به دیگران پرواز کردن را نیاموزد، جای دیگران را تنگ کرده است، روحانی یعنی این! یعنی بال و پر در آوردن، پرواز کردن، دیگران را زیر بال و پر گرفتن، آنها را پراندن تا به عرش الهی. وقتی یکی از مؤمنان رسمی عصر امام صادق(سلام الله علیه) به حضور حضرت شرفیاب شد، عرض کرد به من مسئولیت اداره اهواز را دادند من چه کنم؟ حضرت بعد دستورات فراوانی که کردند، فرمودند: بدان ذات اقدس الهی فرموده است «المؤمن منّی و أنا منه» فرمود مؤمن از من است من از او هستم، این کجا و سلمان منّا کجا! پس این راه باز است، اگر طلبه‌ای خوش‌استعداد است باید بداند مسئول است او حیف است که در شهرستان بماند، استاد یک حوزه کوچک باشد، اگر یک استعداد راقی در خود پیدا کردی حتماً باید به حوزه‌ها پر بکشی بشوی استاد مسلّم حوزه و اگر آن استعداد را در خود نمی‌بینی برابر همان استعداد نه بیشتر، در جامعه خود مردم را هدایت کنی.
کسی
خیال نکند اگر در یک حوزه‌ای یک شهرتی دارد نامی دارد این پیشرفته است،
این از کلمات بلند نورانی حضرت امیر است «ان الغنی و الفقر عبد العرض علی
الله» اگر کسی استعداد راقی دارد، حیف است در شهرستان بماند و اگر هم حوزه
آمد حیف است که دو بار یا سه بار یک کتاب را تدریس کند، ما اگر بتوانیم یک
استعدادی که خدا به ما داد آن را بشناسیم و برابر آن استعداد عمل کنیم
موفقیم. علما باید این را توجه کنند میدان انقلاب اینها هستند «هم مستثار
العلم» پس رهبران الهی آمدند «یثیروا لهم دفائن العقول» میدان انقلاب هم
علی و اولاد علی است، راه‌های انقلابی هم مشخص است علومشان هم مشخص است
فرمود بین خود و خدای خود هیچ حجابی در کار نیست این مناجات شعبانیه را
گذاشتند برای همین، پس همه چیز را به ما گفتند، راه را گفتند، میدان را
گفتند، پایان را گفتند، وظیفه را گفتند، زاد و راحله راه را گفتند. خروجی
هر حوزه پس از اساتید بزرگ باید کتب غنی و عمیق باشد. به قول شیخ اشراق ما
وقف نامه‌ای نداریم که علم، وقف یک منطقه یا عده‌ای خاص شده باشد.»[26]
*سوال:آیا واقعا روحانیت «سربازان امام عصر (ع)» هستند؟ این تعبیر به همه معناست؟وظیفه روحانیت امتداد وظیفه و رسالت انبیا و امام عصر علیه السلام می بینید؟
جواب آیت الله جوادی آملی:«حضرت مهدی(ع) همانند پیامبر خاتم(ص) دو کار مهم و اهم داشتد: یک کار مهم، همگانی است و آن اجرا و برقرار کردن عدل و داد است و یک کار اهم هم حضرت داشتند و آن عالم و عاقل کردن جامعه می باشد. زمانی که حضرت ظهور می کند، جهالت با دست با کرامت و عظمت وجودی آن امام همام برچیده می شود و با از بین رفتن جهالت جامعه سرشار از علم و عقل و درک خواهند شد. زمانی که جامعه دارای درک و عقل و فهم باشد نوبت به عمل خواهد رسید و در چنین جامعه ای عدل و داد به راحتی به اجرا در خواهد آمد و آن زمان کسی به دنبال اختلاس جنایت و دروغ نخواهد رفت.این چه دست با عظمت و با برکتی است که خدای متعال به حضرت ولی عصر(ع) عنایت کرده که مردم جامعه را اهل درک و فهم می کند و آنها را عالم و عاقل بار می آورد و آنگاه عدل و داد را بر قرار می کند.زمانی که قرآن بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد، اولین قسمتی از این کلام وحیانی مربوط به علم و عقل بود، تا مردم عاقل نباشند و خوبی و بدی را درک نکنند و نفهمند، به آن عمل نخواهند کرد و دست از دروغ و افتراء و اختلاس بر نخواهند داشت. یکی از کارهای بسیار مهم حضرت نیز همین است تا جامعه و مردم را ابتدا عاقل و عالم بار بیاورند تا به طرف گناه نروند، اگر جامعه ای ابتدا بدی ها را تشخیص ندهد گناه را نداند که سمّ است و برای او ضرر دارد، هر چه قدرآنها را نصیحت کنند، ارزش و فائده ای نخواهد داشت.
کار حوزه و عالمان ربانی نیز همین است، ابتدا باید مردم عاقل و عالم شوند تا بتوانند تشخیص بدهند چه چیزی صحیح است و چه عملی ناصحیح می باشد؟ رسالت اصلی حوزه و حوزویان شکوفا کردن عقل و درک مردم در برابر آسیب ها، بداخلاقی، ناهنجاری و گناه است. و این شکوفایی جامعه از طریق بیانات نورانی قرآن و آموزه های مکتب اهل بیت(ع) و اسلام ناب ممکن است.حوزویان وظیفه دارند از طریق کلام نورانی دین، تفسیر صحیح از قرآن، سیره، سخنرانی، تدریس و مشق متواضعانه و رفتار عالمانه و برخاسته از ادب و احترام جامعه را به عقلانیت و سپس به عمل به دین دعوت کنند بعد از این قطعا جامعه از عدالت و عمل به دستورات دین نورانی خواهد شد.»[27]
«در
بحث اول ما اگر خواستیم رسالت حوزه علمیه و برنامه اساتید و علمای بزرگوار
حوزه علمیه مشخص شود باید ببینیم منوب‌عنه ما یعنی پیغمبر(ص) و اهل بیت(ع)
که ما ادّعا داریم ان‌شاءالله نایب آنها هستیم آنها چه کردند و ما چه
کنیم؟ یکی اینکه دستورهایی که آنها به ما دادند چیست؟ انبیا حرف نو دارند،
خداوند به پیامبر فرمود: چیزهایی ما به تو یاد دادیم که تو نمی‌دانستی، از
گذشته و آینده به تو خبر دادیم. خدای سبحان با پیامبر طرزی حرف می‌زند که
کلّ این جهان مثل کَف دست اوست، ما اگر ادعای نیابت از این ذوات قدسی را
داریم باید حرف تازه بیاوریم، حرف تازه هم هست یعنی در قرآن هست آدم فحص
کند مطالب جدید، راه‌های جدید، حلّ مشکلات هست و اینها عِدل قرآن‌اند. وجود
مبارک پیغمبر(ص) دو خصیصه دارد هر چه شنیده، گفته و هر چه گفته عین وحی
است. ما به این پیامبری که هر چه از اسرار غیب شنیده برای او گفته شده و هر
چه هم از لبان مطهّرش شنیده می‌شود وحی است ما ادّعا می‌کنیم نایب چنین
آدمی هستیم. بنابراین طبق مقام اول بحث ما ادّعایمان خیلی است و راه هم
داریم و می‌توانیم برسیم. فحص بالغ بکنیم، خودمان را با قرآن و عترت آشنا
کنیم و حرف تازه استخراج کنیم. اما مقام ثانی بحث که اینها به ما گفتند چه
چیزی بخوانید. حوزه باید آیه محکمه داشته باشد، فریضه عادله داشته باشد،
سنّت قائمه داشته باشد و ما همه اینها را در فقه و اصول خلاصه کردیم، آیه
محکمه، تفسیر می‌خواهد، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه می‌خواهد مطمئن باشید
آنها علمی‌تر است. کلمات نهج‌البلاغه مثل «لا تنقض» نیست که با هفت، هشت
سال درس خواندن حل شود، این یک جان کَندن علمی می‌خواهد.»[28]
*سوال: بایدهای کرسی های آزاداندیشی در حوزه از نگاه حضرتعالی چیست؟
جواب
آیت الله جوادی آملی:«نبوت پیامبران درجاتی دارد،سلسله انبیا و مرسلین
متفاوت هستند، در بین پیامبران 5 نفر یعنی حضرت نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و
پیامبر خاتم اولوالعزم بودند. پیامبر اولوالعزم همگانی است اما همیشگی
نیست اما پیامبر خاتم همگانی و همیشگی است، انبیای دیگر دو رسالت داشتند که
تتمیم نور خود و برتری نور آن ها نسبت به ادیان معاصر بوده است اما پیامبر
اسلام افزون بر این دو رسالت، رسالت برتری مکتب تا روز قیامت است. این
رسالت را بر عهده حوزه های علمیه و علما قرار دادند و علمای دین موظف هستند
کاری کنند که تمام معارف قرآن کریم روشن شوند و بکوشند که نسبت به مکتب
های دیگر برتری وجود داشته باشد، کرسی های آزاد اندیشی در مرحله داخلی و
بین‌المللی باید پیگیری شده و کنگره ها و و مناظره بین ادیان هم در حوزه
منطقی وجود داشته باشد. حوزه زمانی می تواند کرسی آزاداندیشی داشته باشد که
مکاتب دیگر را به خوبی ادراک و تحلیل و برجستگی اسلام نسبت به مکاتب دیگر
را تبیین کند، اگر دست انسان پر باشد موفق است اما اگر دست او پر نباشد
رهاورد کرسی آزاد اندیشی بعد از چند جلسه تکفیر و تفسیر است و با این موارد
نتیجه ای حاصل نمی شود. باید اسلام را به تمام شئون آن تبیین، تکمیل و
برجسته کنیم، دشمن نیز در این سه جبهه فعالیت می کند و با ایجاد شبهه جلوی
فهم افراد را می گیرد، یا در متن قرآن شبهه ایجاد می کنند، یا قرآن را در
ردیف دیگر کتب قرار می دهند یا شبهه‌ای ایجاد می کنند که جوانان توانایی
درک آن را نداشته باشند. دشمنان در بیانات اهل بیت(ع) شبهه ایجاد می کنند و
افراد را فریب می دهند، اگر اندیشه و فکر نقل و انتقال شود فضا حقیقی
خواهد بود نه این که مجازی باشد، ما با غده بدخیم فضای حقیقی رو به رو
هستیم که جلوی چشم جوان را می گیرد و نمی تواند نور را ببیند.»[29]
سوال:از مباحث حضرتعالی استفاده نمودیم.آخرین سوال را به جایگاه زن در حوزه و فقاهت اختصاص می دهم.آیا حوزه توانایی تربیت «مجتهده» دارد؟
جواب آیت الله جوادی آملی:« روح انسان، مجرّد و ملکوتی است و مذکر و مؤنث ندارد و انسان باید به تزکیه روح بپردازد. رسالت انبیاء که تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه نفوس است برای جان انسان است و جان انسان نه مذکر است نه مؤنث، نه مرد است نه زن، زیرا روح مجرّد است. آنچه مهم است دین، با انسان و با هویت انسان و با جان انسان کار دارد و در اسلام هیچ کمالی از کمالات الهی مشروط به ذکورت یا ممنوع به انوثت نیست. این طور نیست که مرد بودن شرط باشد یا زن بودن مانع باشد. مسأله نبوّت، رسالت، امامت، مرجعیت اینها کارهای اجرایی است کارهای اجرایی به عهده مرد است. بخشی از کارها مشترک است، اما پشتوانه نبوّت، پشتوانه رسالت، پشتوانه امامت و خلافت همان مقام شامخ ولایت است که زن هم می‌تواند ولیّ الله شود. می‌بینید صدیقه کبری(س) طبق نقل مرحوم کلینی از امام(س) بعد از رحلت پیغمبر جبرئیل بر او نازل می‌شد وجود مبارک صدیقه کبری(س) اسرار را از جبرئیل می‌شنید بعد به امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمود و امیرالمؤمنین آنها را می‌نوشت، مصحف فاطمه این است بنابراین هیچ ادبی، هیچ کرامتی، هیچ کمالی مشروط به ذکورت یا ممنوع به انوثت نیست که زن نباید این را داشته باشد. حتی جریان مرجعیت را شما بارها شنیده‌اید مرجعیت یک کار اجرایی است اما زن می‌تواند آن قدر درس بخواند، فقه بیاموزد فقیه بشود که شاگردانی تربیت کند که شاگردان او بشوند مرجع، این مقام که مثلاً زن به حدّ صاحب جواهر یا شیخ انصاری برسد این راه باز است، شاگردان یک زنی ممکن است مرجع تقلید بشوند اما خود او مرجع نمی‌شود برای اینکه کار اجرایی است، البته مرجعیت زن برای زنان دلیلی بر منعش نیست ولی منظور این است که کارهای اجرایی برای مردها است برای اینکه او دیگر لازم نیست خودش را بپوشاند چون عظمت زن در همان حیای اوست، عظمت زن در همان عفاف و حجاب اوست، این طور نیست که زن را محدود کرده باشند زن محترم است. کمال زن در تفسیر قرآن ست، در تفسیر نهج‌البلاغه است، کمال زن در این است که امام فرمود از دامن او مرد به معراج برود، مبادا عظمت و جلال و شکوه زن را کم بگیرید.
*حاج آقا اگر نکته ای پایانی وجود دارد،بفرمایید تا استفاده نماییم.
باید بدانید علم به تنهایی خودش مطلوب نیست علم، نردبان است. علم مثل یک شمشیری است که انسان باید با این شمشیر دشمن را از پا در بیاورد. بدترین دشمن همان غرور و هوای نفس است، اگر بعد از یادگیری علم، در ما تواضع، تقوا، وارستگی، بزرگواری و فرشته‌منشی ایجاد کرد خدا را شاکر باشیم که علم را فهمیدیم.
[1]- تهیه و تنظیم از:سجاد چاره دان
[2]- حوزه و روحانیت در مجموعه گفتارها و پیام های آیت الله جوادی آملی،ص 18،نشر اسراء.
[3]- سورۀ آل عمران،آیۀ 49.
[4]- سورۀ قلم،آیۀ 4.
[5]- سورۀ انفال،آیۀ 24.
[6]- حوزه و روحانیت در مجموعه گفتارها و پیام های آیت الله جوادی آملی،ص 20،نشر اسراء.
[7]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دهمین اجلاسیه اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم در مدرسه عالی دارالشفا،12/3/87.
[8]- حوزه و روحانیت در مجموعه گفتارها و پیام های آیت الله جوادی آملی،ص 22،نشر اسراء.
[9]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دیدار با جمعی از اعضای هیئت رئیسه مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 22/8/93،سایت معظم له.
[10]- بیانات آیت الله جوادی آملی در همایش نگاه نو و اندیشۀ برتر در حوزۀ علمیۀ چیذر ، 15/2/90،سایت معظم له.
[11]- متن پیام حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی خطاب به اساتید حوزه های علمیه در نخستین اجلاس اساتید حوزه‌های علمیه استان تهران.
[12]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دیدار با جمعی از اعضاء مجمع نمایندگان طلاب و فضلاء حوزه علمیه قم،30 فروردین 96، سایت معظم له.
[13]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دیدار رئیس مرکز خدمات حوزه های علمیه و جمعی از مسئولان این مرکز خدمات حوزه های علمیه.
[14]- حوزه و روحانیت در مجموعه گفتارها و پیام های آیت الله جوادی آملی،ص 22،نشر اسراء.
[15]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دیدار با جمعی از طلاب، فضلا و اساتید استان مازندران،سایت معظم له،6 دی ماه 86.
[16]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دیدار با جمعی از مسؤولین طرح ملی ملکوت،26 بهمن 95، پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه اسراء.
[17]- بیانات آیت الله جوادی آملی در درس خارج تفسیر،اسفند 95،سایت اسراء.
[18]- بیانات آیت الله جوادی آملی در درس خارج تفسیر،اردیبهشت 94،سایت اسراء.
[19]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دهمین همایش سالانه اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم در مدرسه عالی دارالشفا،خردادماه 87.
[20]- بیانات آیت الله جوادی آملی در درس خارج تفسیر،مهر 1395،سایت معظم له.
[21]- بیانات آیت الله جوادی آملی به کنگره ملی بزرگداشت شیخ سلار دیلمی،سایت معظم له.
[22]- بیانات آیت الله جوادی آملی در درس اخلاق هفتگی،سایت معظم له.
[23]- بیانات آیت الله جوادی آملی،خبرگزاری شبستان، شناسه خبر : ۹۱۳۰۱.
[24]- بیانات آیت الله جوادی آملی در گردهمایی استادان تفسیر در دارالقرآن علامه طباطبایی(ره) ،آذر 96،سایت معظم له.
[25]- بیانات آیت‌الله جوادی آملی در مراسم چهارمین نشست مجمع عمومی انجمن اصول فقه که با موضوع «جایگاه عقل در اصول فقه» در بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء،26 اسفند 93،سایت معظم له.
[26]- بیانات آیت الله جوادی آملی جمعی از علما، طلاب ، روحانیون و ائمه جمعه و جماعات شهرستان آمل، اردیبهشت 97.
[27]- بیانات آیت الله جوادی آملی در مراسم جشن ولادت حضرت ولی عصر(عج) و مراسم عمامه گذاری طلاب، 14 خرداد 94.
[28]- بیانات آیت الله جوادی آملی در دیدار با جمعی از اعضاء مجمع نمایندگان طلاب و فضلاء حوزه علمیه قم،سایت معظم له.
[29]-