وکلای ایرانی ائمه (ع)در عصر غیبت صغری

نهاد وکالت حلقه ارتباط امام زمان(عج) با مردم در غیبت صغری:

گروه آیین و اندیشه فرهنگ نیوز؛ عصر غیبت صغری با شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) در سال ۲۶۰ هجری و در پس پرده غیبت قرار گرفتن حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) آغاز شد، به طوری که دیدار با ایشان جز در موارد خاص ممکن نبود. سازمان وکالت که سال‌ها پیش از این زمان و تقریباً از دوران امام صادق (علیه السلام) شروع به کار و فعالیت کرده بود. در عصر غیبت صغری به نهادی مهم و قوام یافته تبدیل شده و دارای سازمان‌دهی مستحکم و قابل اطمینان و کارگشا شده بود. در این نهاد افراد شایسته ای حضور داشتند که حلقه ارتباط حضرت با شیعیان قرار می گرفتند که بر اساس گزاره های تاریخی، برخی از وکلاء ایرانی بودند که در نوشتار پیش رو، بحث خواهد شد.

در عصر غیبت صغری حدود ۷۰ سال نمایندگان خاص امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) که به نوّاب اربعه مشهور بودند، وظیفه ارتباط دادن مردم با امام را بر عهده داشتند و بی‌شک اینان در بالاترین قسمت سازمان وکالت قرار داشتند و وکلای دیگری نیز در این زمان حضور داشتند که در مناطق مختلف ساکن شده و به فعالیت مشغول بودند. از آنجا که ما تنها به اصحاب و وکلای ایرانی این دوران نظر داریم به بررسی وکلای ایرانی عصر غیبت صغری می‌پردازیم.

حسین بن روح نوبختی از ایران:

ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی سومین نایب آن حضرت اصالت ایرانی داشت که به مقام والای وکالت و نیابت خاصه رسید. در متن نامه‌ای که حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه) در تایید نیابت خاص او نوشته چنین آمده است: «ما او را می‌شناسیم، خداوند تمام خوبی‌ها و خوشنودی‌های خویش را به وی بشناساند و او را با عنایت خود خرسند گرداند، از نامه او آگاه شدیم و در مسؤولیت محوله به وی اطمینان داریم، او در نزد ما دارای مقامی است که موجب شادی وی خواهد شد، خداوند احسان خود را نسبت به وی زیاد گرداند...».

حسین بن روح را قمی و از خاندانی ایرانی به نام آل نوبخت دانسته‌اند. همان خاندان معروف نوبخت که در تاریه شهره هستند. گرچه خود نوبخت پس از مسلمان شدن در مذهب خلفای بغداد، یعنی مذهب اهل سنت بود. اما بعدها همه نوبختیان شیعه شدند و از جمله جزو شیفتگان و یاران خاص اهل بیت (علیهم السلام) گردیدند.

ابوالقاسم حسین به روح نیز از همین نوبختی‌ها بوده که گفته شده با لهجه اهالی آبه (آوه از مناطق نزدیک به قم و ساوه) صحبت می‌کرده است و حتی به همین جهت او را با لقب آوی (آوه یا آبه) هم می‌خواندند.

در هر صورت او فردی ایرانی بوده که در نهاد وکالت به مقامی رسید که نایب خاص امام شد و شخصیت او چنان بود که انتصابش مورد توجه و استقبال فعالین در دستگاه نیابت و وکالت قرار گرفت. به طوری که گفته شده فقهای بزرگ شهر قم که در آن ایام از قدرت و منزلت خاصی برخوردار بودند، از دستورات وی پیروی کرده و مشتاقانه خدمت او می‌رسیدند و مشکلات خود را مطرح می‌کردند. چنانکه علی بن بابویه، پدر شیخ صدوق در زمان نیابت حسین بن روح به دیدار او در شهر بغداد می‌رود و چند روزی در محضر حسین بن روح بوده و پاسخ مسائل خود را دریافت می‌کند.

حسین‌بن روح دارای ویژگی‌های منحصر به فردی بود که برای نیابت و وکالت بسیار مهم و تاثیر گذار بود، چنانکه یکی از مهمترین صفات ایشان را رازداری دانسته و درباره او گفته‌اند: «ابوالقاسم، اگر امام را زیر عبای خود پنهان داشته باشد و بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا او را نشان دهد، هرگز چنین نخواهد کرد».حسین بن روح در سال۳۲۶ هجری و پس از ۲۱ سال نیابت خاص امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) از دنیا رفت و بدین گونه نیابت این فرد ایرانی به پایان رسید.

وکلای ایرانی شهرهای مختلف:

برخی دیگر از وکلای ایرانی حضرت، در مناطقی همچون: خراسان، اهواز، همدان، قم، رى، آذربایجان، نیشابور و...  حضور داشتند که آنها از طریق نواب اربعه که در راس سلسله مراتب وکلاى امام قرار داشتند، اداره می‌شدند و امور شیعیان را به عرض حضرت ولی (عجل الله تعالی فرجه) مى‏رساندند و مشکلات آنها را رفع می‌کردند. برای حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه) در دوران غیبت صغری تعداد ۴۵ وکیل و نماینده در بین شیعیان مناطق مختلف نام برده شده که تعداد زیادی از آنها ایرانی بودند که برخی از آنها عبارتند از: احمد بن اسحاق اشعرى قمى، ابراهیم بن مهزیار اهوازی، محمد بن ابراهیم بن مهزیار اهوازی، علی بن ابراهیم بن محمد همدانى، محمد بن على بن ابراهیم همدانى‏، قاسم بن محمد بن على بن ابراهیم همدانى، محمد بن احمد بن جعفر قمی قطان، محمد بن شاذان نیشابوری، احمد بن متیل قمی، هارون بن عمران همدانی، حسین بن هارون بن عمران همدانى‏، عمر اهوازى، قاسم بن علاء آذربایجانى‏، حسین بن قاسم بن علاء، حسن بن نضر قمى‏، ابو الحسین محمد بن جعفر اسدى رازى‏، محمد بن عباس قمى‏ و...

این نایبان و وکلای حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) وظایفی داشتند که باید در چارچوب سازمان وکالت به آن عمل می‌کردند که برخی از مهمترین رسالت آنها عبارت بود از: ایجاد پل ارتباطی میان امام و شیعیان تا همواره از هدایت و رهبری امام معصوم بهره‌مند شوند؛ پاسخ گویی به مسائل دینی و رسیدگی به مشکلات مردم؛ جلوگیری از پراکندگی شیعیان؛ آماده سازی جامعه برای پذیرش غیبت کبری؛ مبارزه با منحرفان و مدعیان دروغین نیابت و البته پنهان نگه داشتن کار خود که بسیار مهم و حیاتی بود.

محمد بن ابراهیم بن مهزیار

در روایتی محمد بن ابراهیم بن مهزیار که خود و پدرش هر دو از وکلای امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) می‌باشند، درباره نحوه کار خود می گوید: پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) در مورد جانشین آن حضرت به شک افتادم. پدرم وکیل حضرت بود و اموال زیادی نزدش بود. پدرم اموال را برداشت و من را به همراهی طلبید و به راه افتادیم، پدرم بین راه مریض شد و به من در مورد اموال وصیت نمود و گفت: از خدا بترس و این اموال را به صاحبش برگردان. هر که این نشانه را گفت، اموال را به او بسپار. سپس وفات کرد. چند روزی در عراق ماندم، سپس نامه‌ای از سوی عثمان بن سعید به من رسید که در آن نامه همه علائم و نشانه‌های اموال بیان شده بود، نشانه‌هایی که جز من و پدرم کسی آن را نمی‌دانست.

وکلای ایرانی قم در عصر غیبت صغری

همچنین باید توجه داشت که در دوران غیبت صغری شیعیان ایران در شهرهای مختلف این سرزمین می‏زیستند و گاه تراکم جمعیتی شیعیان در برخی شهرها به‏ گونه ‏ای بود که به صورت اکثریت درآمده بودند که باید آن را یکی از نتایج فعالیت نهاد وکالت در ترویج و تبلیغ مذهب تشیع دانست. بدین جهت در این دوران برخی شهرهای ایران به عنوان شهری شیعه مذهب و یا دارای گرایش‏های زیاد شیعی شناخته و مشهور گردیدند، مانند شهرهای قم، ری، کاشان و آوه.

روابط گسترده شیعیان شهرهای همچون قم با ائمه را باید از جمله دست‌آوردهای نهاد وکالت دانست به طوری که حتی در دوران غیبت صغری که امکان ارتباط عادی با حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه) میسر نبود روز به روز به تعداد شیعیان افزوده می‌شد، چنانکه در قرن سوم هجری و همزمان با غیبت صغری شهری همچون قم به عنوان مهمترین مرکز تشیع در سرزمین ایران شناخته شده بود. حضور وکلای امام در این شهر نشان دهنده گستره فعالیت نهاد وکالت در عصر غیبت می‌باشد.

در اوایل عصر غیبت صغری و در دوره نایب نخست امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) وکلای همچون حسن‌ بن ‌نضر قمی‌ و در شهر قم بودند. همچنین عبداللَّه بن جعفر حمیری‌ در دوره نایب دوم از چهره‌های برجسته و وکیل امام در شهر قم بوده و با نواب در تماس مستقیم بوده است بطوری که او را وکیل برجسته قم در این ‌عصر دانسته‌اند.

وکلای خراسانی ایران در عصر غیبت صغری

همچنین خراسان که با گرایش‏های شیعی که از قدیم داشت، به عنوان منطقه‌ مورد توجه برای شیعیان به شمار می‌رفت و شهرهای مختلف آن با داشتن جمعیت شیعی مورد توجه بود. به همین جهت وجود وکلای امام عصر (عجل الله تعالی فرجه) در این سرزمین به وفور گزارش شده است. از وکلای آن حضرت در خراسان می‌توان به ابراهیم بن عبده در نیشابور اشاره کرد که گفته شده، از وکیلان ارشد ناحیه نیشابور، بیهق و مناطق مجاور آن بوده است. خبری نیز مبنی بر تشرف ابراهیم بن عبده به محضر مقدس حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) در کنار کوه صفا نقل شده ‏است. پس از او از دیگر وکلاى برجسته خراسان در عصر غیبت صغرى می‌توان به محمد بن شاذان بن نعیم نیشابورى را نام برد.

در اهواز نیز به خاطر حضور شیعیان فراوانی که گفته شده نیمی از ساکنان این شهر را تشکیل می‏دادند، حضور وکلای از سازمان وکالت لازم بود. به همین جهت وکیلان امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) در اهواز نیز حضور داشتند. ابراهیم بن مهزیار از جمله وکلای برجسته منطقه اهواز بوده که مدتی از عصر غیبت را نیز به وکالت مشغول بوده و در دوره نایب دوم نیز کار خود را انجام می‌داده است‌.

وکلای سیستانی ایران در عصر غیبت صغری

 بنابرگزارش‌های برای منطقه سیستان در عصر غیبت وکیلانی از جانب امام برای رسیدگی به امور شیعیان تعیین شده بود و احمد بن اسحاق رازى وکیل منطقه رى بوده که نظارت بر کار وکلاى سایر نواحى را نیز به عهده داشته است.

بر اساس برخی شواهد موجود گاهی برخی از وکیلان برجسته و مبرز حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) خود مامور می‌شدند، تا مشکلات شیعیان را حل نمایند، چنانکه وقتی یکی از شیعیان قم دچار مشکل خانوادگی شده بود، به وسیله برخی از بزرگان و وکلای این شهر به حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه) نامه نوشته و درخواست کمک می‌کند که امام نیز آن را به نایب سوم ارجاع می‌دهد، تا مشکل او را حل نماید.

پایان نهاد وکالت

در مجموع نهاد وکالت در عصر غیبت صغری با قوت و شدت بیشتری نسبت به گذشته به کار خود ادامه داد و حدود هفتاد سال با برنامه‌ای دقیق به امور شیعیان در سراسر سرزمین‌های اسلامی از جمله ایران پرداخت. اما با حال در سال 329 هجری این دوران به پایان رسید و دوره‌ای جدیدی با عنوان عصر غیبت کبری شروع شد که در آن امام به طور کامل از دیده‌ها پنهان گردیده و دیگر امکان ملاقات و دیدار با آن حضرت برای هیچ کس ممکن نبود به همین جهت سازمان وکالت نیز به پایان کار خود رسیده بود.

سازمان فقاهت،جایگزین نهاد وکالت در عصر غیبت کبری

امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) پیشگویی رحلت قریب الوقوع چهارمین و آخرین نایبش ابوالحسن علی بن محمد سمری را به او اعلام کرد و دستور داد تا جانشینی برای خود انتخاب نکند. بدین گونه با شروع غیبت کبری نهادی که تحت عنوان سازمان وکالت در حدود دو قرن فعالیت کرده بود، به کار خود پایان داد. البته برای این دوران نیز تمهیدی اندیشیده شده بود و لذا رسالت وکلای جامعه شیعه به صورت دیگری، توسط فقهای شیعه در دوران غیبت کبری ادامه یافت. 

این بار فقیهان و عالمان شیعی به دستور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) به هدایت، رهبری و سرپرستی شیعیان و جوامع شیعی پرداختند. به طوری که می‌توان گفت وظایف وکلای که در سازمان وکالت مشغول به فعالیت بودند، توسط عالمان و فقیهان برجسته شیعی دنبال می‌شد. از این رو باید اذعان کرد، سازمان فقاهت که در عصر غیبت کبری توسط فقها و عالمان پدید آمده، جانشینی به حق و شایسته برای سازمان وکالت می‌باشد.