زلزله در قرآن کریم/ توصیه‌های ائمه(ع) برای در امان‌ماندن از زلزله

(بسم الله الرحمن الرحیم)

در آیات و روایات بسیاری از زلزله به عنوان یکی از بلایای طبیعی اشاره شده و توصیه‌هایی برای غلبه بر ترس از آن و رهایی از آسیب‌ها در زلزله عنوان شده است.

 خداوند در قرآن کریم در آیات متعددی درباره زلزله و محافظت اهل زمین از زمین‌لرزه‌ها سخن گفته است.

«زلزله» همچون سیل، گردباد، آتشفشان، خشکسالى و صاعقه از حوادث طبیعى و قدیمى دنیا به شمار می‌رود. حوادث طبیعی مخصوص عصر و دوره‌ای خاص و یا افرادی خاص نیست بلکه برای همه افراد و در تمامی اعصار ممکن است اتفاق بیفتند تا جایی که حتی خداوند در سوره مبارکه «حج» از زلزله به عنوان یکی از نشانه‌های آغاز «قیامت» یاد می‌کند و می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ ۚ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ؛ اى مردم! از (عذاب) پروردگارتان بترسید، که زلزله رستاخیز امر عظیمى است». (حج/ 1)

«زلزله» عظیم از نشانه‌های قیامت در قرآن

در این سوره زلزله مقدمات رستاخیز بیان شده است، روزی که انسان را از این زندگى گذراى مادى بیرون مى‌برد و به آینده هول انگیزى که در انتظار او است، متوجه مى‌سازد. آینده‌اى که اگر امروز به فکر آن و آمادگى بر آن نباشد، به راستى وحشتناک است و اگر باشد، دل انگیز و روح افزا است.

همچنین در کلام‌الله مجید سوره‌ای با نام «زلزال» وجود دارد که به زلزله روز قیامت می‌پردازد. آغاز این سوره، همراه است با بیان بعضى از حوادث هول انگیز و وحشتناک پایان این جهان و شروع رستاخیز. نخست مى‌فرماید: «هنگامى که زمین شدیدا به لرزه در آید» (إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها) و چنان زیر و رو شود که «بارهاى سنگینى را که در درون دارد خارج سازد» (وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها).

تعبیر به زِلْزالَها: «زلزله‌اش» یا اشاره به این است که: در آن روز، تمام کره زمین به لرزه در مى‌آید (بر خلاف زلزله‌هاى معمولى که همه آنها موضعى و مقطعى است) و یا اشاره به زلزله معهود، یعنى زلزله رستاخیز است.

در اینکه: منظور از أَثْقال: «بارهاى سنگین» چیست؟ مفسران تفسیرهاى متعددى ذکر کرده‌اند: برخی مفسران گفته‌اند: منظور انسان‌ها هستند که با زلزله رستاخیز از درون قبرها به خارج پرتاب مى‌شوند، نظیر آنچه در سوره «انشقاق» آیه 4 آمده است: «وَ أَلْقَتْ ما فِیْها وَ تَخَلَّتْ». بعضى هم این گونه بیان می‌کنند که: گنج‌هاى درون خود را بیرون مى‌ریزد، و مایه حسرت دنیاپرستان بى‌خبر مى‌گردد.

این احتمال نیز وجود دارد: منظور بیرون فرستادن مواد سنگین و مذاب درون زمین است، که معمولاً کمى از آن به هنگام آتشفشان‌ها و زلزله‌ها بیرون مى‌ریزد، در پایان جهان، آنچه در درون زمین است، به دنبال آن زلزله عظیم به بیرون پرتاب مى‌شود. تفسیر اول مناسب‌تر به نظر مى‌رسد، هر چند جمع میان این تفاسیر نیز بعید نیست.( تفسیر نمونه)

توصیه پیامبر(ص) برای رهایی از زلزله

رسول خدا(ص) نیز درباره اهمیت قرائت سوره مبارکه «زلزال» فرمودند: «از قرائت [سوره] زلزال ملول نشوید؛ زیرا کسی که در مستحباتش آن را قرائت کند، خداوند عزوجل هرگز زلزله‌ای بدو نرساند و با آن و [نیز] با صاعقه و آفتی از آفات دنیا نمیرد تا این که [به طور عادی] بمیرد». (بحار الانوار، ج56، ص 356)

اما مهم‌ترین نکته‌ای که برخی از منابع علمی آن را مطرح کرده‌اند، رابطه کوه‌ها و وضع پایداری زمین برای حفظ از زلزله‌های پی در پی است. اگرچه هر از چندگاهی زمین لرزه‌هایی در نقاط مختلف زمین روی می‌دهد و انرژی درونی خود را تخلیه می‌کند، اما اگر کوه‌ها وجود نداشتند معلوم نبود چه بر سر زمین خواهد آمد. در آیات زیر اهمیت کوه‌ها برای در امان ماندن از زلزله مشهود است؛

- «وَ أَلْقى فِی الأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ؛ و در زمین، کوه‌هاى ثابت و محکمى افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد؛ و نهرها و راه‌هایى ایجاد کرد، تا هدایت شوید». (نحل/ 15)

- «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا؛ آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟ و کوه‌ها را میخ‌هاى زمین؟!». (نبأ/ 6 و 7)

- «خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ۖ وَأَلْقَىٰ فِی الْأَرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَابَّةٍ ۚ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ؛  (او) آسمان‌ها را بدون ستونى که آن را ببینید آفرید، و در زمین کوه‌هایى افکند تا شما را نلرزاند (و جایگاه شما آرام باشد) و از هرگونه جنبنده‌اى روى آن منتشر ساخت، و از آسمان، آبى نازل کردیم و به وسیله آن در روى زمین انواع گوناگونى از جفت‌هاى گیاهان پر ارزش رویاندیم». (لقمان/ 10)

مصائب شما از خود شما است!

علاوه بر این‌ها، این تصور براى بسیارى وجود دارد که گمان مى‌کنند رابطه اعمال انسان با جزاى الهى، همان رابطه قرار دادى است که شبیه آن در مورد قوانین دنیا و پاداش و کیفر آن، وجود دارد، در حالى که این ارتباط به یک نوع ارتباط تکوینى شبیه‌تر است تا ارتباط تشریعى و قراردادى، و به تعبیر دیگر پاداش‌ها و کیفرها بیشتر بازتاب طبیعى و تکوینى اعمال انسان‌ها است که دامن آنها را مى‌گیرد چرا که خداوند می‌فرماید: «وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ؛ هر مصیبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است که انجام داده‌اید، و بسیارى را نیز عفو مى‌کند». (شوری/ 30)

در این زمینه در نفسیر نمونه ذیل این آیات روایات زیادى در منابع اسلامى وارد شده که به گوشه‌اى از آن، براى تکمیل این بحث اشاره مى‌کنیم:

1 ـ در یکى از خطبه‌هاى «نهج البلاغه» آمده است: ما کانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَة مِنْ عَیْش، فَزالَ عَنْهُمْ، إِلاّ بِذُنُوب اجْتَرَحُوها، لِأَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّم لِلْعَبِیْدِ، وَ لَوْ أَنَّ النّاسَ حِیْنَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ، وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا إِلى رَبِّهِمْ بِصِدْق مِنْ نِیّاتِهِمْ، وَ وَلَه مِنْ قُلُوبِهِمْ، لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شارِد، وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فاسِد: «هیچ ملتى از آغوش ناز و نعمت زندگى، گرفته نشد، مگر به واسطه گناهانى که انجام دادند، زیرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمى‌دارد، هرگاه مردم در موقع نزول بلاها و سلب نعمت‌ها با صدق نیت به پیشگاه خدا تضرع کنند، و با دل‌هاى پراشتیاق و آکنده از مهر خدا، از او درخواست جبران نمایند، مسلماً آنچه از دستشان رفته، به آنها باز مى‌گرداند و هر گونه مفسده‌اى را براى آنها اصلاح مى‌کند».

2 ـ در «جامع الاخبار» حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: إِنَّ الْبَلاءَ لِلْظّالِمِ أَدَبٌ، وَ لِلْمُؤْمِنِ إِمْتِحانٌ، وَ لِلْأَنْبِیاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیاءِ کَرامَةٌ: «بلاها براى ظالم تأدیب است، و براى مؤمنان امتحان، و براى پیامبران درجه، و براى اولیاء کرامت و مقام است».

این حدیث، شاهد گویایى است براى آنچه در مورد استثناهاى آیه، بیان کردیم.  3 ـ در حدیث دیگرى در «اصول کافى» از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: إِنَّ الْعَبْدَ إِذا کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ، وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مِنَ الْعَمَلِ ما یُکَفِّرُهَا، ابْتَلاهُ بِالْحُزْنِ لِیُکَفِّرَها: «هنگامى که انسان گناهش افزون شود و اعمالى که آن را جبران کند نداشته باشد، خداوند او را گرفتار اندوه مى‌کند، تا گناهانش را تلافى کند».

4 ـ اصولاً در کتاب «اصول کافى» بابى براى این موضوع منعقد شده، و 12 حدیث در همین زمینه در آن آمده است.

تازه همه اینها، غیر از گناهانى است که خداوند طبق صریح آیه فوق، مشمول عفو و رحمتش قرار مى‌دهد که آن نیز به نوبه خود بسیار است.

توصیه‌های دین در زلزله/ تلاوت آیه‌ای که بر ترس افراد از زلزله غلبه می‌کند

در کنار این‌ها، یکی از توصیه‏‌های دین در زمان بلا‌های طبیعی مثل زلزله، خواندن نماز آیات است، سوانح طبیعی مشابه سوانحی هستند که پیش از برپایی قیامت تحقق پیدا می‏‌کنند با این تفاوت که بسیار ضعیف‌تر از سوانح قیامت هستند، بر همین پایه توصیه ‏شده است که با وقوع این حوادث نماز آیات خوانده شود تا انسان وقایع پیش از قیامت را از یاد نبرد.

خواندن آیه 41 سوره مبارکه «فاطر» نیز یکی از نکاتی است که بزرگان و مفسران قرآن کریم برای غلبه بر ترس از «زلزله» توصیه کرده‌اند. خداوند در این آیه می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُورا؛ خداوند آسمانها و زمین را نگاه می‌دارد تا از نظام خود منحرف نشوند و هرگاه منحرف گردند، کسی جز او نمی‌تواند آنها را نگاه دارد، او بردبار و غفور است».

مرحوم شیخ طوسی که از اعاظم شیعه است به سند صحیح از امام صادق(ع) نقل می‌کنند که حضرت فرمودند: هر کسی دچار زلزله شد این (دعا) را بخواند: «یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَمْسِکْ عَنَّا السُّوءَ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ؛ ای (خدایی) که آسمان‌ها و زمین را نگاه می‌دارد تا نیفتد. و اگر بیفتد بعد از او هیچ‌کس آن‌ها را نگاه نمی‌دارد، اوست بردبار آمرزنده بر محمد و خاندانش درود فرست و بدی را از ما بازدار؛ چرا که تو بر هر چیز توانایی. حضرت در ادامه فرمودند: هر که هنگام خواب آن را بخواند، خانه بر سر او فرو نریزد انشاءالله.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام: اِدفَعُوا أمواجَ البَلاءِ بِالدُّعاءِ، ما المُبتَلَى الَّذی استَدَرَّ بِهِ البَلاءُ بِأحوَجَ إلَى الدُّعاءِ مِنَ المُعافَى الَّذی لا یَأمَنُ البَلاءَ؛ امواج بلا را با دعا پس زنید؛ بلادیده‌اى که بلا جانش را به لب رسانده است نیازش به دعا بیشتر از عافیت چشیده‌اى نیست که از بلا در امان نیست».

دستور امام جواد(ع) در زمانی که زلزله زیاد است/ تأثیر دعا در دفع بلا

در صفحه 101، جلد پنجاهم بحارالانوار، شیخ صدوق(ره) از عالمان بزرگ شیعه به نقل از على بن مهزیار روایت می‌کند که خدمت امام جواد(ع) نامه‌اى نوشتم و از فراوانى زلزله در اهواز به ایشان شکایت نمودم و گفتم: آیا صلاح مى‌دانید من از این شهر منتقل شوم؟

ایشان مرقوم فرمود: «از آن جا منتقل نشوید. چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیرید و غسل کنید و جامه‌هاى پاکیزه بپوشید و روز جمعه بیرون روید و به درگاه خدا دعا کنید. [خداوند ،] زلزله را از شما برطرف مى‌کند».

راوى مى‏‌گوید: ما همین کار را کردیم پس زلزله‏‌ها ساکت شدند و نیز امام(ع)فرمودند: هر کس که از شما گنه‏کار است توبه و انابه نماید و دعاى خیر نماید.

همچنین در آیات و روایات بسیاری توصیه شده است که برای رهایی از بلا و سختی «دعا» کنید تا جایی که حتی امام سجاد(ع) فرمودند: «دعا بلای نازل شده و نازل نشده را دفع می‌کند». (الکافی: ج 2 ص 472 ح 2) و امام کاظم(ع): نیز فرمودند: «بر شما باد دعا کردن؛ چرا که دعا برای خدا و درخواست از خدا بلا را برگرداند [حتی] در حالی که تقدیر و قضا شده باشد و جز امضای آن باقی نمانده بشد. پس هرگاه از خداوند عزوجل دعا و درخواست شد، بی درنگ بلا را برگرداند».(الکافی: ج 2 ص 472 ح 3)